هنگامی که نام ایران و تاجیکستان به میان می آید، بلافاصله گسترده وسیع فرهنگی – تاریخی با محوریت تمدن کهن زبان و ادبیات فارسی به اذهان متبادر می گردد، تمدنی غنی که در طول قرنها و بروز تغییرات ناشی از رویدادهای مختلف سیاسی – اجتماعی و حقوقی و جابجایی نظام های مختلف حکومتی، نه تنها استحاله نشده و به دست فراموشی سپرده نشده است، بلکه اصالت و ریشه این فرهنگ و هویت کهن، کماکان در ادبیات رفتاری، کلامی و فولکلوریک مردمان آن باقی مانده و جاری و زنده است.
اشتراکات فرهنگی گسترده و عمیق، مدار اصلی حرکت رو به جلو تهران - دوشنبه
پس از تحولات ساختاری اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه ۹۰ میلادی و فروپاشی این اتحادیه و ظهور کشورهای نوپا تحت عنوان جمهوری های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی، شاهد ایجاد کشور جدید فارسی زبان، به نام " تاجیکستان " در نظام بین الملل معاصر بودیم، کشوری که برجستگی و شاخصه اصلی آن در میان کشور های این منطقه که اکثر آنها ترکیب یافته از اقلیت های مختلف نژادی و متنوع زبانی و فرهنگی هستند، داشتن عقبه تاریخی کهن و ریشه غنی واحد در قالب فرهنگ و ادبیات فارسی بود که این عضو جدید جامعه جهانی را بعنوان حلقه اصلی واسط در زنجیره فرهنگی حوزه تمدنی تاریخی منتهی الیه شرق آسیای مرکزی، همجوار با منطقه غرب چین، از شهرهای بزرگ تاریخی کاشغر و ارومچی گرفته تا دیگر شهرهای تاریخی بزرگ مرکز آسیای میانه همچون سمرقند، بخارا، خیوه و منطقه خوارزم در ازبکستان و سپس تمدن مارگیانا و مرو در ترکمنستان و در ادامه آن، جنوب غرب این منطقه در شمال و غرب افغانستان، شهرهای بلخ و هرات و سپس به کشور وسیع ایران زمین قرار داده و بدین سان نوار جغرافیایی – فرهنگی تاریخی حوزه تمدنی فارس، احیاء شد.
در همین راستا و با برقراری روابط دیپلماتیک میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان، آنچه که بعنوان مدار اصلی حرکت رو به جلوی روابط دو کشور قرار گرفت و دیگر زمینه های همکاری های طرفین را در حوزه های سیاسی – دیپلماتیک و اقتصادی رونق روز افزون بخشید، اشتراکات فرهنگی گسترده و عمیق موجود میان دو کشور بود که سالها بدلیل حاکمیت نظام اتحادیه ای سوسیالیستی، و قطع ارتباط جمهوری های این اتحادیه با جهان خارج، به ظاهر منقطع شده بود.
در واقع میتوان اذعان داشت آنچه روابط جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان را در میان همسایگان و کشورهای منطقه ای و بویژه کشورهای آسیای مرکزی متمایز می سازد و عامل تقویت، تحکیم و تعمیق مناسبات دو کشور و مردمان آن است، مولفه فرهنگ و ادبیات کهن و اصیل فارسی است که رابطه این دو کشور را به شکل روابط برادرانه، تعریف و تبدیل کرده است.
افزایش همسویی ایران و تاجیکستان در همکاری های چندجانبه
با نگاهی گذرا به روند مناسبات حدود ۳۶ ساله میان طرفین، شاهد زمینه های متنوع همکاری و ارتقا سطح روابط جاری دو جانبه و همچنین همسویی دو طرف در چارچوب همکاریهای چند جانبه و منطقه ای هستیم. همکاری های اقتصادی، بویژه تجارت و تبادل انواع و اقسام کالاهای مورد نیاز طرفین از طرق شیوه های مختلف همکاری از جمله برگزاری مرتب سالیانه نمایشگاههای اقتصادی ایران در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان و دیگر استانهای این کشور مانند استان سغد و شهر خجند، و ... که همیشه مورد استقبال گسترده دولت و مردم این کشور قرار می گیرد، تا برگزاری همایشهای مختلف اقتصادی میان فعالان بخش خصوصی همچون اتاق بازرگانی دو کشور و دیگر تشکلات صنعتی- تجاری، همچنین تبادل هیاتهای بازاریابی و برقراری روابط استانی میان استانهای دو طرف و علاوه بر آن برگزاری مرتب سالیانه کمیسیون های مشترک اقتصادی از سوی طرفین که ترسیم سیاستهای راهبردی اقتصادی – فرهنگی دو جانبه را در طول سال بعهده دارند، از جمله همکاری های اقتصادی موجود برادرانه میان دو کشور است.
همچنین حوزه همکاری های گمرکی – ترانزیتی و صدور خدمات فنی مهندسی از سوی کشورمان به تاجیکستان که تبلور آن را در ساخت چندین پروژه نیروگاهی همچون سنگ توده ۱ و ۲ و ساخت تونل انزاب در ارتفاعات شمال تاجیکستان شاهدیم، بعنوان بخشی دیگر از مناسبات اقتصادی دو کشور، قابل ذکر است.
به موازات توسعه روابط مذکور، ظرفیتهای جدید دیگری در موضوعاتی نظیر استاندارد، فناوری های نوین و تکنولوژی های جدید و همچنین صنایع هیدروکربوریک و برق و آب در این کشور که دارای پتانسیل های بسیار بالایی در این بخش می باشد، شاخه های نوین همکاری های متقابل را در چارچوب تعاملات اقتصادی فی مابین، تشکیل میدهند.
نقش همکاری فرهنگی در تسهیل روابط دوجانبه
موضوع همکاری های فرهنگی بعنوان حوزه خاص همکاری های ویژه میان دو کشور، یکی از مهمترین عوامل زیرساختی تسهیل و تقویت روابط موجود محسوب میگردد که ضرورت توجه به تقویت بیش از پیش این حوزه با تاکید بر بخش گردشگری، به شدت احساس میشود، از جمله ادبیات و زبان فارسی، همکاریهای دانشگاهی، علمی و تحقیقاتی، میراثهای مشترک ملموس و ناملموس معنوی و هنری همچون سنتهای کهن، مانند نوروز و نوروزگاه، آداب و رسوم و سنن اجتماعی، مفاخر و شخصیتهای فرهنگی مشترک در حوزه شعر و ادب فارسی مانند فردوسی – رودکی – کمال خجندی و ...، که شاخه های مختلف این بخش از میراث مشترک تمدنی – گفتمانی را تشکیل میدهند.
این شاخه های فرهنگی، متناسبت با رویکردهای جدید اجتماعی و مطابق با نیازمندیهای سطوح مختلف مردمی دو کشور، اعم از محققین و فرهنگ دوستان، اساتید، متخصصین، کارشناسان، دانشجویان، تجار و تولید کنندگان و دیگر عامه مردم که تمایلات مشترک و متقابل نسبت به رفت و آمد و سفر به دو کشور را دارند، با تمرکز بر صنعت گردشگری بعنوان بخش پویا و بسیار مستعد همکاریهای فرهنگی دو کشور، زمینه همکاریهای موجود را در این حوزه، اعم از گردشگری فرهنگی، گردشگری اکوتوریست (با توجه به طبیعت مستعد و منحصر به فرد تاجیکستان در منطقه) و گردشگری سلامت (وجود ظرفیت های پزشکی و درمانی در ایران)، گردشگری تجاری، گردشگری ورزشی و دیگر شاخه های متنوع این صنعت نوپا و توسعه آفرین میان دو کشور فراهم آورده و زمینه های تقویت همه جانبه مناسبات موجود را در لایه های مختلف آحاد جامعه دو کشور، گسترانده است.
ظرفیتهای مذکور، همچنین سهم به سزایی در هم افزایی و ارتقاء سطح و تحکیم پایه های همکاریهای همه جانبه دو کشور، از جمله همکاریهای سیاسی - دفاعی - امنیتی چه در قالب مناسبات دو جانبه و چه چند جانبه داشته و دارند، بخصوص ضرورت هماهنگی و همسویی در موضوعات موجود در منطقه پیرامون توسعه پایدار و حفظ و ثبات صلح، مبارزه با افراط گرایی – تروریسم – جرائم سازمان یافته – مواد مخدر، ممانعت از دخالت کشورهای غیر منطقه ای و ...، که دغدغه های مشترک همه کشورهای این ناحیه است.
آسیای مرکزی؛ گردونه رقابت اقتصادی در منطقه
پس از فروپاشی شوروی و ظهور کشوهای جدید تحت عنوان جمهوری های آسیای مرکزی در منطقه آسیای میانه ( ۵ کشور قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و ترکمنستان)، با توجه به موقعیت خاص منطقه مذکور که در مرکزیت آسیا قرار دارند و قابلیتهای موجود در آن، و به تبع آن، به فعلیت رسیدن روز افزون اقتصاد منطقه، بخصوص ظرفیتهای بزرگ و موثر در بخش ترانزیت – انرژی و همچنین بازار بزرگ مصرف کالاهای مختلف و توانمندیهای فرهنگی آن، به جرات میتوان گفت این منطقه را باید به عنوان هارتلند آسیا قلمداد کرد، چرا که با توجه به ویژگی های برشمرده شده از یکسو و کشش بالای حضور اقتصادی سایر کشورها در این منطقه، از کشورهای پیرامونی و همسایه منطقه گرفته، تا سایر کشورهای اروپایی (حضور سیاسی و تا حدودی فن آورانه)، کشورهای حوزه خلیج فارس (حضور سرمایه ای)، کشورهای صاحب تکنولوژی آسیای جنوب شرقی (حضور فنی)، چین (حضور تجاری- اقتصادی و استراتژیک)، ترکیه (حضور تجاری، خدمات فنی و مهندسی و فرهنگی)، روسیه (حضور سیاسی - امنیتی - دفاعی و اقتصادی) و در ادامه نیز آمریکا و اسرائیل (حضور نرم سیاسی، فنی و فرهنگی)، آسیای مرکزی را بعنوان گردونه رقابت اقتصادی میان کشورهای مذکور تبدیل کرد.
این شرایط به گونه ای بود که علاوه بر حضور انفرادی این کشورها در جمهوری های موصوف، شاهد ایجاد اتحادیه ها و سازمانهای منطقه ای با محوریت و مرکزیت این منطقه با اهداف همکاری های تجاری و سپس تامین منافع جمعی شامل منافع اقتصادی و امنیتی هستیم از جمله تشکیل سازمان همکاری های اقتصادی اکو – سازمان همکاریهای کشورهای مستقل مشترک المنافع همسود (که ریاست سال جاری میلادی ۲۰۲۵ این پیمان بعهده تاجیکستان میباشد) – اتحادیه اوراسیا – سازمان همکاری شانگهای و ...
حمایت هوشمندانه ایران از جمهوری های جدید آسیای مرکزی
در همین راستا جمهوری اسلامی ایران نیز از اولین کشورهای منطقه بود که در چارچوب اصول حاکم بر سیاست خارجی خود مبنی بر اهمیت و اولویت روابط با همسایگان و کشورهای مسلمان، با شناسایی بموقع استقلال و حاکمیت جمهوریهای جدید آسیای مرکزی و با حسن نیت در رفتار دیپلماسی منطقه ای خویش، همکاری های گسترده خود را با هر یک از این کشورها، بویژه تاجیکستان که کشور هم زبان و هم فرهنگ با ایران است، در اشکال روابط دو جانبه، و همکاریهای چند جانبه و در چارچوب عضویت فعال در برخی از تشکیلات نوپای نظام مند همکاری گروهی منطقه ای همچون سازمان اکو، و عمدتا" با محوریت موضوعات اقتصادی بخصوص ترانزیت، تجارت و انرژی و همزمان با آن، همکاریهای فرهنگی، آغاز کرد و حتی در شرایط سخت آغازین روزهای استقلال این کشورها، در کنار آنها فعالانه حضور داشت.
این اقدامات و فعالیتهای بموقع دیپلماتیک، در کنار وجود ظرفیتهای ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی کشورمان، باعث شد جایگاه جمهوری اسلامی ایران در این منطقه، جایگاهی بی بدیل و منحصر به فرد شود و بعبارتی صحیحتر، نقش تکمیل کننده پازل توسعه اقتصادی آسیای مرکزی را بویژه در موضوعات مختلف اقتصادی از یک طرف، و همسویی با علایق مشترک هویتی - تاریخی تازه سر بر نهاده در این کشورها از طرف دیگر، که توام با پیوستگی تمدنی و فرهنگی مشترک منطقه ای بود، و بدنبال آن، هویت اجتماعی و سپس هویت سیاسی پنج کشور آسیای مرکزی را به ارمغان آورد، بازی کند. این فرآیند سبب شد موقعیت کشورمان در میان سایر کشورهای غیر منطقه ای تازه حضور یافته در این هارتلند، موقعیتی تعیین کننده، برجسته و مهم شود.
دولت چهاردهم و سیاست توسعه رابطه با همسایگان
در عین حال آنچه که در این میدان حضور و در واقع میدان رقابت، مشخصا برجسته و هویداست، تمایل و خواست واقعی موجود در جمهوری های آسیای مرکزی در خصوص به فعلیت رساندن کامل همگرایی منطقه ای جمهوری ها در دو لایه درون منطقه ای و پیرامونی با کشورهای همجوار و همسایه، از جمله جمهوری اسلامی ایران است که زمینه آن با توجه به آنچه که گذشت، فراهم است.
بر همین اساس روابط ایران و تاجیکستان از سال ۱۳۹۹، وارد مرحله جدید تعاملی خود در تمامی حوزه های برشمرده، شده است. ورود به این مرحله در چارچوب اصول حاکم در برنامه سیاست خارجی کشورمان مبنی بر اولویت توسعه روابط با کشورهای همسایه و مسلمان به شرحی که گفته شد، است که این مهم، در دولتهای سیزدهم و چهاردهم تحت عنوان تقویت دیپلماسی با همسایگان در دستور کار دستگاه سیاست خارجی کشورمان قرار گرفته است، بطوریکه طی این مدت، توسعه و گستردگی بسیار ملموس روابط همه جانبه کشورمان را با کشورهای همسایه شمالی شرقی ایران در حوزه آسیای مرکزی، از جمله تاجیکستان، شاهدیم.
طی این مدت شاهد تحولات مثبت فی مابین همچون افزایش سفرهای مختلف مقامات عالیرتبه کشوری طرفین در سطوح مختلف ریاست جمهوری(از جمله سفر چندی پیش آقای امام علی رحمان رئیس جمهور محترم تاجیکستان به تهران برای شرکت در مراسم تحلیف ریاست جمهوری جناب آقای پزشکیان) – ریاست مجالس ملی (سفر اخیر جناب آقای قالیباف به دوشنبه جهت شرکت در اجلاس بین المجالس) – وزرای خارجه – نیرو – فرهنگ، مقامات دفاعی - امنیتی – انتظامی، مسئولین عالیرتبه اقتصادی بخش دولتی و بخش های خصوصی، افزایش تسهیلات مختلف در بخش های اقتصادی – ترانزیتی، اجرای برخی پروژه های ساختمانی، همکاریهای پزشکی و درمانی، توسعه پروازهای مستقیم میان دو پایتخت و برخی از شهرهای ایران همچون مشهد، حضور فعال طرفین در رویدادهای مختلف فرهنگی– اقتصادی، برگزاری نمایشگاههای اختصاصی - اقتصادی کشورمان در شهرهای مختلف تاجیکستان، تبادل و حضور دانشجویان دو کشور در دانشگاههای ایران و تاجیکستان، و رونق یافتن برخی دیگر از همکاریهای جدید در حوزه علوم و فناوری های نوین، هستیم.
در همین حال، دیگر ظرفیتهای موجود همکاری میان دو کشور آنچنان که بشرح مختصر آن رفت و شرایط خاص منطقه ای که بدنبال خود دغدغه های مشترک گروهی و دو جانبه ای ناشی از شرایط اقلیمی برای کشورهای منطقه ایجاد نموده است، اعم از مسائل محیط زیستی و بهداشت درمانی، ضرورتهای جدید دیگر همکاری میان دو کشور برادر ایران و تاجیکستان را به مرز تعالی و توسعه همکاری های همه جانبه رسانده است تا در سایه گسترش و ارتقاء مناسبات خود، علاوه بر پایداری و دوام و قوام روابط دو جانبه، نقش اثرگذار بازیگری خود را در تعاملات سازنده در حوزه آسیای مرکزی و جنوبی از یکسو، و آثار مثبتی که این همکاری ها در تریبات منطقه ای و به نفع سایر کشورهای این حوزه از خود بر جای می گذارد، به اثبات رسانند.
*سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در ترکمنستان
نظر شما