نقل مشهوری است که ایران و تاجیکستان دارای پیوندهای عمیق تاریخی و تمدنی، زبانی، فرهنگی و خویشاوندی است و دارای اشتراکات زیادی در جلوه های فرهنگی چون آداب و رسوم و مشاهیر مشترک است. کمتر کشوری را می توان یافت یا بهتر است بگوییم تاجیکستان تنها کشوری است که دارای چنین پیوندهای عمیق ژئوکالچرال با ایران است که این کشور را در زمره کشورهای واقع شده در جغرافیا و جهان ایرانی قرارداده است.
روابط ایران و تاجیکستان ریشه در تاریخ منطقه آسیای مرکزی دارد که با فروپاشی شوروی شرایط مطلوبی برای احیای روابط تاریخی ایجاد شد. ایران در سالهای پایانی حکومت اتحاد شوروی تلاش کرد تا حضور و نفوذ خود در تاجیکستان را افزایش دهد. با وجود عدم ارتباط مستقیم میان مردم ایران و تاجیکستان در دوران حاکمیت اتحاد شوروی اما پیوندهای تاریخی میان دو ملت و تعلق سرزمینی هر دو کشور به ایران بزرگ باعث شد که از نظر فرهنگی و معنوی همگرایی و نزدیکی زیادی میان دو کشور وجود داشته باشد. نظام برنامهریزی متمرکز اتحاد شوروی در حوزه فرهنگی نیز به تحمیل الگوهای کمونیسم روسی به ویژه در حوزه زبان اقدام میکرد. به این صورت که در سال ۱۹۳۴ الفبای این منطقه به سریلیک و لاتین تبدیل شد و در سال ۱۹۴۰ به سریلیک روسی تغییر پیدا کرد. با وجود این اقدامات درحوزه تغییر فرهنگ مردم تاجیکستان اما هیچگاه ارتباط و پیوندهای تاریخی این ملت با گذشته دیرینه خود قطع نشد و حتی در این دوره نیز شاعران مهم ایرانی مانند سیاوشکسرایی، هوشنگابتهاج و نادرنادرپور از نفوذ خوبی میان مردم تاجیک برخوردار بودند.
علاوه بر این تاجیکها همواره علاقه خاصی به شعر و ادبیات فارسی داشتند. برای مثال اشعار سعید نفیسی، ایرج میرزا، ملک الشعرای بهار، رهی معیری، سیمین بهبهانی و نادر نادرپور در میان مردم تاجیک رواج فراوانی داشته است. تاجیکها در دوران اتحاد جماهیر شوروی با داستانهای کوتاه محمدعلی جمالزاده، صادق چوبک، بزرگ علوی و دولتآبادی هم آشنایی خوبی داشتند و به طور کلی میتوان چنین نتیجهگیری کرد که شعر و ادبیات فارسی ایرانی در دوره اتحاد شوروی بنمایه ارتباط فرهنگی میان مردم تاجیک و ایران را حفظ کرده بود.
اصلیترین متغیر روابط میان ایران و تاجیکستان مؤلفههای فرهنگی است. در حقیقت سرآغاز همگرایی میان ایران و تاجیکستان از فرهنگ آغاز و بعد از آن عرصه های اقتصادی و سیاسی-امنیتی سرایت می کند. به عبارتی به قدری پیوندهای ژئوکالچرال میان دو کشور جدی است که می توان از این حوزه به تقویت پیوندهای ژئواکونومیک و ژئوپلتیک پرداخت. تاریخ مشترک، آداب و رسوم و سنتهای مشترک، زبان و میراث مشترک میان دو کشور از یک آبشخور قوی فرهنگی تغذیه میشود.
افزایش تاثیرگذاری عناصر هویت بخشی همچون زبان فارسی و تاکید تاجیکستان بر نژاد آریایی خود ضرورت بهرهگیری از دیپلماسی فرهنگی را برای ایران با هدف افزایش عمق راهبردی کشور و تقویت همگرایی میان ایران و تاجیکستان را دوچندان کرده است. پیام مهم ویدئویی امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان که در صفحه شخصی خود در یکی از شبکه های اجتماعی به مناسبت روز ملی زبان دولتی تاجیکستان در اکتبر ۲۰۲۴ منتشر شده است؛ اینطور بیان می کند که «مسئله توجه و همکاری دولت نسبت به زبان دولتی و تحکیم مقام آن و گسترش بخشیدن و دایره استفاده زبان شیرین تاجیکی در سیاست دولت ما از آغاز صاحب استقلالی تا امروز در اولین درجه میباشد... د. ما خوشبختانه زبان ادبی و شیرین و شیوایی داریم که از روزگار سامانیان تا امروز اصالت خود را نگاه داشته است... ت. در پاسداری زبان ملی و پایداری و بقای آن ادیبان عصر میانه، فرزندان ملت تاجیک سهم بزرگ تاریخی گذاشتهاند؛ خصوصاً ابوعبدالله رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، ادیب صابرترمذی، نظامی، سنایی، عطار، مولانای بلخی، سعدی، حافظ، کمال، جامی، هلالی، صائب، بیدل، شاهین و صدها نفر دیگر برای ماندگاری زبان شیرین تاجیکی نقش برجسته بازیدهاند.»
علاوه بر این رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار با امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در مرداد ۱۴۰۳ بر اهمیت احیای خط فارسی اشاره کرده و فرمودند «زبان فارسی یکی از اشتراکات مهم ایران و تاجیکستان است و باید برای حفظ و گسترش این زبان و جلوگیری از برخی تلاش ها برای انزوای آن، همکاریهای بیشتری انجام شود... د. خط باستانی فارسی نیز در تاجیکستان ترویج شود.»
پس از استقلال تاجیکستان مردم این کشور خواهان برقراری ارتباط ویژه با فارسیزبانان به ویژه ایران بودند چرا که تاجیکان و نخبگان این کشور همواره به ایران به عنوان گرانیگاه فرهنگی ملت خود نگاه میکردند. فرهنگ مشترک دو کشور باعث شد که روشنفکران تاجیکی ایران را کشور دوم خود بدانند و خواستار برقراری اولین ارتباطات سیاسی و فرهنگی با ایران باشند. به همین دلیل ایران نخستین کشوری بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و سفارتخانه خود را در این کشور تاسیس کرد. سفر علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران به دوشنبه و در ادامه نیز سفر رحمان نبیاف رئیس جمهور تاجیکستان به تهران سطح روابط دو کشور را افزایش داد. با گسترش میل مردم تاجیکستان به الفبای فارسی که تاجیک ها به آن «الفبای نیاکان» میگفتند، روابط فرهنگی دو کشور نیز آغاز شد. ایران با راه اندازی همایش های مشترک ادبی در شهرهایی چون شیراز و اصفهان تلاش کرد تا روابط فرهنگی دو کشور را تعمیق دهد. با آغاز جنگ داخلی تاجیکستان در سال ۱۹۹۲ اوضاع این کشور نابسامان شد. جنگ داخلی در پی اعتراض احزاب غیر کمونیست و اپوزیسیون همچون حزب دموکراتیک و حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به دولت رحمان نبیاف آغاز شد.
تلاش ایران و روسیه برای برقراری صلح میان طرفین نهایتا منجر به آتش بس شد. گرچه در ۲۳ ژوئن سال ۱۹۹۷ در مسکو دو طرف توافق نهایی را امضا کردند اما ایران نیز نقش اساسی را در سوق دادن طرفین درگیری به توافقنامه نهایی را داشت. «با توجه به نفوذ ایران بر حزب نهضت اسلامی از یک سو و اعتماد دولت به این تلاشها از سوی دیگر، ایران سهم بیشتری در به فرجام رساندن این صلح داشته است. اصولا از مجموع هشت دور مذاکرات صلح میان طرفین درگیر، پنج نشست آن در تهران برپاشد و تهیه تفاهم نامه مربوط به مصالحه ملی و امضای آن از سوی وزیر خارجه تاجیکستان و قاضی اکبر تورجان زاده، قائم مقام حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به ترتیب در ۸ آوریل و ۲۸ مه ۱۹۹۷ در تهران صورت گرفت.
دولت سازندگی که نقش بسیاری در توافق میان عبدالله نوری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و امامعلی رحمان رئیسجمهور این کشور ایفا کرده بود در سال ۱۹۹۵ میلادی نخستین توافقنامه جامع فرهنگی میان دولت ایران و تاجیکستان را امضا کرد. روابط حسنه میان دو کشور در دولت های بعدی ایران نیز ادامه داشت به طوریکه در ابتدای کار دولت دهم نیز یک تفاهم نامه فرهنگی دیگر منعقد شد و روابط فرهنگی دو کشور ابعاد جدیدی پیدا کرد.
اما رابطه صمیمانه ایران و تاجیکستان در ادامه راه دچار مشکل شد و سیر نزولی به خود گرفت. امامعلی رحمان به دنبال پایان دادن به فعالیت حزب نهضت اسلامی و رهبر آن، محیالدین کبیری بود که پس از مرگ عبدالله نوری رهبری این گروه را عهده دار شده بود. در سال ۲۰۱۵ وزارت دادگستری تاجیکستان در نامه ای به نهضت اسلامی خواستار توقف فعالیت های غیرقانونی این حزب شد. روابط صمیمانه ایران با این حزب باعث ناراحتی مقامات تاجیک شده بود زیرا آن را به عنوان یکی از متحدان اسلامگرای ایران می دیدند. در ادامه نیز در پی کشف کودتای نافرجام عبدالحلیم نظرزاده معاون وزارت دفاع تاجیکستان دولت این کشور ایران را به حمایت مالی و نظام از شبکه کودتا متهم کرد.
چند ماه بعد نیز حضور محی الدین کبیری در هفته وحدت در تهران و ملاقات وی با رهبر معظم انقلاب اسلامی در پایان نشست این کنفرانس بر وخامت اوضاع افزود. دولت تاجیکستان نسبت به این مسئله واکنش شدیدی را نشان داد و یادداشت اعتراضی را برای مقامات ایرانی ارسال کرد. گرچه بعدها حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران در سال ۲۰۱۹ به تاجیکستان سفر و با امامعلی رحمان دیدار کرد و تلاش کرد تا رابطه دو کشور را بهبود بخشد. در دولت سیزدهم روابط سیاسی دو کشور مجددا گسترش یافت و ابراهیم رئیسی در نخستین سفر خارجی خود به دوشنبه سفر کرد و نه ماه بعد نیز امامعلی رحمان پس از نه سال به تهران سفر کرد.
در بیست و یکمین اجلاس کشورهای شانگهای که در شهر دوشنبه برگزار شد و در اولین حضور ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران در این اجلاس با عضویت ایران در سازمان شانگهای موافقت شد و جمهوری اسلامی ایران نهمین عضو این سازمان منطقهای شد. تاجیکستان پیشتر با عضویت ایران در سازمان شانگهای به دلیل حمایت ادعایی ایران از حزب نهضت اسلامی مخالفت کرده بود و موافقت آنها با حضور ایران به معنای تمایل دوشنبه و تهران به تعامل با یکدیگر پس از یک دوره تلاطم در روابط دو کشور بود.
با آغاز کار دولت چهاردهم، مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری اسلامی ایران نیز به تاجیکستان سفر و با امامعلی رحمان دیدار کرد. پزشکیان دیدار رئیسجمهور تاجیکستان در نیویورک روابط دو کشور را ممتاز توصیف کرد و خواستار توسعه روابط فرهنگی، علمی، اقتصادی و امنیتی میان دو کشور شد. امامعلی رحمان با اشاره به پیشرفتهای ایران علیرغم تحریمها خواستار تعمیق روابط میان دو کشور در همه زمینهها و استفاده از تجربیات ایران شد. رحمان در ادامه نیز به قدمت فرهنگ و تمدن ایران باستان اشاره کرده و تاجکستان را نیز بخشی از این تمدن خواند و بر روابط فرهنگی دو کشور صحه گذاشت.
اما بهره گیری از فرصت های موجود بدون چالش هم نیست. به دلیل وجود چالشهای در سطح داخلی و خارجی در ایران، مناسبات همگرایی میان ایران و جمهوری تاجیکستان هنوز به بلوغ مطلوب و مبتنی بر ظرفیت های مشترک نرسیده است. هنوز راهبرد و سیاست مشخصی برای نوع روابط فرهنگی میان دو کشور از سوی ایران ارائه نشده است.
علیرغم فعالیت های گسترده فرهنگی رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ایران در تاجیکستان، تولیدات هنری و فرهنگی ایران به ویژه هنرهای دستی ایران با وجود تنوع، گستردگی، کیفیت و زیبایی در بازارهای تاجیکستان اندک است. فرش، صنایع دستی، مفاخر ادبی، اسطورههای ایرانی، خط فارسی و موسیقی سنتی ایرانی علی رغم ظرفیتهای بالقوهای که برای حضور موثر در تاجیکستان دارد اما از اثرگذاری قابل توجهی در این کشور برخوردار نیست. این در حالیست که با وجود هزینههای زیاد تربیت و اعزام مبلغین دینی و فرهنگی، چاپ و انتشار کتب اسلامی اما نهادهای ایرانی مسئول دیپلماسی فرهنگی در عمل نتوانستند درک مناسبی از دیپلماسی فرهنگی کشور در تاجیکستان از طریق تلفیق آموزهها و آداب و رسوم ایرانی و اسلامی ارائه دهند. در حالی که بسیاری از رقبای منطقهای و فرامنطقهای ایران در حال تقویت بازیگران غیر دولتی در عرصه فرهنگی و هنری هستند اما جمهوری اسلامی ایران از حضور بازیگران غیردولتی در راستای افزایش قدرت نرم خود در این کشور بهره کافی نبرده است.
حضور موثر ایران در جمهوری تاجیکستان مستلزم دوری از رویکردهای ایدئولوژیک به منطقه است با رویکردی واقع بینانه و با تاکید بر مناسبات فرهنگی و زبانی به پیگیری دیپلماسی فرهنگی خود در این کشور بپردازد اگر ایران در راستای پیوندهای تاریخی و فرهنگی خود و در قالب یک رویکرد واقع گرایانه عملگرایانه به کنشگری فعال در این کشور بپردازد به راحتی میتواند از موقعیتی برتر در مواجهه با رقبای منطقهای خود مانند ایران عربستان سعودی و اسرائیل در حوزه ژئو کالچر خود بپردازد. باتوجه به شناسایی فرصت ها و چالش های دیپلماسی فرهنگی میان ایران و تاجیکستان، می توان پیشنهادات زیر را باهدف بهره گیری واقع گرایانه از فرصت ها و رفع یا کم اثرکردن چالش های یاد شده ارائه کرد:
طراحی و تدوین برنامه جامع دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایرانقبال منطقه آسیای مرکزی به طور عام جمهوری و جمهوری تاجیکستان به صورت خاص و با کنشگری کلیه متولیان دیپلماسی فرهنگی کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنیهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
تقویت رویکردهای تمدنی به گسترش ارتباطات فرهنگی دانشگاهی و آموزشی میان دو کشور
برقراری ارتباطات و همکاریهای علمی بین اساتید دانشگاههای ایران و تاجیکستان و حمایت از چاپ کتب درسی آموزشی و عمومی به زبان فارسی در این کشور
* کارشناس روابط بینالملل
نظر شما