روزگار بحران؛ «نامه‌های محمدعلی فروغی» از سرگذشت ایران

کتاب «نامه‌های محمدعلی فروغی»[۱] در سال ۱۴۰۱ توسط انتشارات دکتر محمود افشار منتشر شده است. در این کتاب ۱۳۰ نامه از محمدعلی فروغی به ترتیب تاریخی گرد آمده است. این نامه‌ها نه تنها به عنوان منابع تاریخی و اجتماعی، بلکه به عنوان منابع فرهنگی و تربیتی نیز اهمیت دارند. انتشار این نامه‌ها می‌تواند برای سیاستمداران، پژوهشگران، دانشمندان و علاقه‌مندان به تاریخ ایران مفید باشد چراکه اطلاعات بسیاری از رویدادهای پشت پرده و روابط سیاسی و فرهنگی را به دست می‌دهد. علاوه بر تحلیل وضعیت ایران، شخصیت و نگرش‌های اصلاح‌طلبانه فروغی را در مواجهه با بحران‌ها و تحولات تاریخی نمایان می‌سازد.

یکی از ویژگی‌های برجسته نامه‌های فروغی، سبک نوشتاری شیوای او است. فروغی که به فنون نامه‌نگاری ادبی آگاه بود، در نگارش خود از ترکیب دو سبک قدیم و جدید استفاده کرده و نامه‌هایش نه تنها دارای محتوای علمی و سیاسی ارزشمندی هستند بلکه از نظر زیبایی‌شناسی و نثر نیز بسیار قابل توجه هستند. روش گردآوری و سامان‌دهی نامه‌های محمدعلی فروغی که در این کتاب ارائه شده است، به طور ویژه بر دقت و شفافیت در حفظ اصالت اسناد تأکید دارد. از آنجا که بسیاری از نامه‌ها از میان رفته‌اند یا به دسترس پژوهشگران نرسیده‌اند، این مجموعه عمدتاً شامل نامه‌هایی است که به زبان فارسی نوشته شده‌اند.

نگاه فروغی به مشکلات اداری کشور در نامه‌هایش

نامه‌های فروغی به مقامات مختلف و شخصیت‌های برجسته، از جمله وزرای مختلف و شخصیت‌های علمی و فرهنگی زمان خود، بخش زیادی از محتوای کتاب «نامه‌های محمدعلی فروغی» را تشکیل می‌دهد. بیشتر نامه‌ها به مسائل اداری و مدیریتی مربوط می‌شوند، به‌ویژه نامه‌هایی که به وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی فرستاده شده‌اند. در این نامه‌ها، فروغی ضمن بررسی مسائل مختلف، انتقادهایی از عملکرد وزارتخانه‌ها و مقامات دولتی دارد و گاه از ناکارآمدی‌ها و مشکلات موجود گلایه می‌کند. این نامه‌ها، خصوصاً نامه‌های مربوط به وزارت خارجه و دیگر ارگان‌ها، تصویری دقیق از مشکلات سیاسی و دیپلماتیک ایران در آن دوره به‌دست می‌دهند.

فروغی از همان ابتدای کار به مشکلات اداری و اجتماعی اشاره داشت. در نامه‌ای به سازمان‌های دولتی، به ناکارآمدی‌های اداری و کاغذبازی‌ها هشدار داده بود که از همان زمان شروع شده و در آینده بیشتر به مشکلات بزرگ‌تری تبدیل خواهد شد. همچنین در نامه‌هایی به وزارت معارف، به اهمیت آموزش و اصلاحات آموزشی توجه نشان داده و از لزوم آسان کردن درس‌ها و عدم فشار به معلمان و دانش‌آموزان سخن گفته است.

نامه‌های فروغی به سیدحسن تقی‌زاده، وزیر طرق و شوارع، که شامل مباحث مختلفی از مسائل شخصی مانند درگذشت همسرش تا مسائل سیاسی و اقتصادی کشور می‌شود، یکی از بخش‌های مهم این کتاب است. این نامه‌ها نشان‌دهنده نگرانی‌های او نسبت به وضعیت کشور و فساد داخلی و کمبود کارگزاران کارآمد در دوران پایان سلطنت قاجار است. علاوه براین، نامه‌هایی که به مناسبت مسائل داخلی و خارجی، مانند توافقات تجاری و روابط ایران با دیگر کشورها، ارسال کرده است، تصویری شفاف از نگرش سیاسی و دیپلماتیک فروغی به‌دست می‌دهند.

یکی از بخش‌های جالب توجه نامه‌ها، مکاتباتش با تیمورتاش است که در آنها، از اختلافات مرزی و امتیاز شیلات دریای خزر صحبت شده است. فروغی در این مکاتبات به‌وضوح به مشکلات داخلی ایران و مسائل مربوط به سلطنت رضا شاه اشاره و گاه از ناآگاهی و بی‌خبری رضاشاه از بسیاری از تحولات جهان و ایران انتقاد کرده است

نگاه بین‌المللی فروغی به ایران: چالش‌های سیاسی در عرصه جهانی

از دیگر بخش‌های کتاب حاضر نامه‌های مربوط به دوران نخست‌وزیری فروغی در دولت‌های مختلف است. فروغی در آن دوران مسئولیت‌های کلیدی داشت. نامه‌های او به رضا شاه پهلوی و دیگر مقامات نشان‌دهنده وضعیت سیاسی و اجتماعی کشور در آن زمان است. در این بین، نامه‌های او در خصوص کنفرانس صلح پاریس و تلاش‌های ایران برای دستیابی به حقوق ملی‌اش در سطح بین‌المللی نیز بسیار قابل توجه است.

در ادامه بحث از نامه‌های محمدعلی فروغی، می‌توان به موارد جدید و جالب‌تری اشاره کرد که ابعاد مختلف فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیک او را روشن می‌کند. فروغی نه تنها در عرصه داخلی بلکه در عرصه بین‌المللی نیز نقش پررنگی ایفا کرده است. به‌ویژه در زمانی که به عنوان وزیر خارجه در کابینه‌های مختلف حضور داشت، نامه‌های فراوانی به مقامات خارجی و داخلی فرستاده است.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نامه‌های او، ارتباط مستمر و دقیق با مقامات و نهادهای مختلف در داخل و خارج کشور است. به‌عنوان مثال، نامه‌هایی که فروغی به مقامات ترکیه فرستاده، از جمله به توفیق رشدی اراس، وزیر خارجه ترکیه و حسین علاء وزیر مختار ایران در فرانسه، مباحث مهمی از جمله روابط ایران و ترکیه وضعیت مرزی و مسائل سیاست خارجی ایران را مورد بررسی قرار می‌دهند. این نامه‌ها به‌ویژه در دوره مأموریت فروغی به عنوان سفیر کبیر ایران در ترکیه (۱۳۰۶-۱۳۰۸) اهمیت بسیاری دارند و از جمله نامه‌های قابل توجهی هستند که به تحلیل وضعیت روابط ایران با کشورهای همسایه و موقعیت‌های خاص سیاسی آن دوران پرداخته است.

یکی دیگر از نکات جالب توجه، نامه‌های رسمی فروغی به مقامات مختلف، از جمله به آنتونی ایدن، وزیر امور خارجه انگلستان، است که نشان‌دهنده فعالیت‌های دیپلماتیک او در سطح بین‌المللی است. این نامه‌ها نه تنها جنبه‌های دیپلماتیک و سیاسی کشور را تحت پوشش قرار می‌دهند، بلکه به وضوح اندیشه‌ها و اهداف فروغی در عرصه سیاست خارجی ایران را نمایان می‌کنند.

نامه‌های خانوادگی فروغی نیز به همان اندازه که حاوی تأملات شخصی اوست، نمایانگر نگرانی‌های عمیقش نسبت به آینده ایران است. نامه‌هایی که به محمود اورنگ (وقار السلطنه) و خانواده‌اش نوشته است، به‌ویژه در ارتباط با قرارداد ۱۹۱۹ و وضعیت فساد و بی‌برنامگی در کشور، نشان‌دهنده نگرانی‌های فروغی درباره آینده سیاسی ایران و نگرش‌های اصلاح‌طلبانه اوست.

در مجموع، نامه‌های محمدعلی فروغی، علاوه بر اینکه به‌عنوان اسناد تاریخی ارزشمندی برای درک بهتر وضعیت ایران در دوران معاصر هستند، نمایانگر شخصیت و دغدغه‌های فردی و سیاسی او در مواجه با بحران‌ها و تحولات داخلی و بین‌المللی کشور نیز هستند.

یکی از بخش‌های جالب توجه نامه‌های او، مکاتباتش با تیمورتاش است. در این نامه‌ها، به‌ویژه از اختلافات مرزی و مسائل مربوط به امتیاز شیلات دریای خزر صحبت شده است. فروغی در این مکاتبات به‌وضوح به مشکلات داخلی ایران و مسائل مربوط به سلطنت رضا شاه اشاره کرده و گاه از ناآگاهی و بی‌خبری رضاشاه از بسیاری از تحولات جهان و ایران انتقاد کرده است. این نامه‌ها همچنین نشان‌دهنده توجه فروغی به مسأله همبستگی و همکاری کشورهای همسایه مانند ایران، ترکیه و افغانستان است.

نگرش‌های فرهنگی و علمی فروغی در نامه‌هایش

در ادامه بررسی نامه‌های محمدعلی فروغی، می‌توان به عمق تفکر و نگرش‌های او در عرصه علم و فرهنگ پی برد. این نامه‌ها نشان‌دهنده دغدغه‌های فرهنگی و آموزشی فروغی نیز هستند. در عرصه آموزش و فرهنگ، فروغی در نامه‌هایش به وزیر معارف وقت (یحیی قراگوزلو) و دیگر مقامات فرهنگی از وضعیت آموزش و پرورش ایران و لزوم اصلاح آن سخن گفته است. او تأکید کرده است که باید روش‌های آموزشی برای کودکان ساده‌تر و جذاب‌تر شود و از فشارهای بی‌جا به معلمان پرهیز گردد. همچنین او به‌طور ویژه بر ضرورت اصلاح خط فارسی و حمایت از صنایع دستی مانند قالی‌بافی تأکید کرده است.

نگاه به تاریخ و میراث فرهنگی: فروغی به حفظ میراث فرهنگی ایران نیز توجه داشته است. در نامه‌ای به وزارت معارف، به لزوم تصحیح آثار بزرگان ادب فارسی مانند «گلستان» و «بوستان» سعدی اشاره کرده و نشان داده است که در دوران خانه‌نشینی نیز دغدغه‌های فرهنگی را پیگیری می‌کرد. همچنین در مکاتباتی که به مؤلفان کتاب‌ها نوشته، به اهمیت گسترش علم و فرهنگ اشاره کرده و از آن‌ها خواسته است تا با نگارش آثار خود، به گسترش دانش و پیشرفت فرهنگ کمک کنند.

نگرش فرهنگی و علمی: فروغی به ترجمه و نگارش کتاب‌ها و تأثیر مجلات علمی و ادبی اهمیت زیادی می‌داد. او مجله «آینده» به سردبیری دکتر محمود افشار را یکی از بهترین مجلات ایران می‌دانست و نامه‌ای به سردبیر این مجله نوشته بود. علاوه بر این، نامه‌هایی نیز به نویسندگان و مترجمان کتاب‌ها ارسال کرده و از زحمات آن‌ها تشکر کرده بود. همچنین، در مکاتباتش به ارزش کتاب‌ها و آثار علمی تأکید کرده و نشان داده است که در برابر نوآوری‌ها و پژوهش‌های جدید، نگرشی باز و استقبال‌کننده داشت.

مطبوعات و ارتباطات بین‌المللی: فروغی در نامه‌های خود به اهمیت رسانه‌ها و مطبوعات نیز پرداخته است. در یک نامه به وزیر مختار آلمان و دیگر مقامات، به انتقادهای برخی از روزنامه‌های خارجی از دولت ایران پاسخ داده و همچنین در نامه‌ای به محمدرضا پهلوی درباره مسائل مرتبط با مطبوعات و نقد در زمان جنگ جهانی دوم هشدار داده بود. او معتقد بود که مطبوعات باید مرز میان نقد و توهین را درک کنند و در شرایط بحرانی، انتقادات باید با احتیاط و دقت بیشتری مطرح شوند.

از دیگر نامه‌های مهم فروغی، مکاتباتش با محمد ولی اسدی، نایب التولیه آستان قدس رضوی و محمد قزوینی ایران‌شناس برجسته است. نامه‌های فروغی به قزوینی نشان‌دهنده دوستی عمیق و احترام متقابل میان این دو شخصیت است.

علاوه بر اینکه فروغی به قزوینی کمک کرده بود تا در اروپا به پژوهش بپردازد، در نامه‌هایش از احساسات صمیمانه و دوستی‌های دیرین سخن گفته است. در این نامه‌ها، فروغی به دغدغه‌های فرهنگی، علمی و وضعیت اجتماعی کشور اشاره کرده و بر اهمیت پژوهش‌های علمی و فرهنگی تأکید کرده است.

پاسخ‌گویی به مسائل دینی و مذهبی: در نامه‌ای به آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، به اعتراض شرعی ایشان نسبت به تغییرات ظاهری در لباس و کلاه شاه پاسخ داده بود و در نامه‌های دیگری به سیدابوالقاسم کاشانی از اهمیت رعایت اصول اخلاقی در جامعه و احترام به سنت‌های دینی سخن گفته است.

اهمیت کتاب

کتاب «نامه‌های محمدعلی فروغی»، با ارائه مجموعه‌ای از مکاتبات شخصی و دیپلماتیک فروغی، به تحلیل وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و علمی ایران در دوران معاصر می‌پردازد. این کتاب نه تنها به‌عنوان یک سند تاریخی ارزشمند برای درک بهتر چالش‌های کشور در مقاطع مختلف، بلکه به‌عنوان ابزاری برای فهم عمیق نگرش‌های فروغی در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی، اهمیت دارد.

نامه‌های فروغی به مقامات دولتی، شخصیت‌های علمی و فرهنگی و همچنین مقامات خارجی، دغدغه‌های او در خصوص اصلاحات اداری، آموزشی، فرهنگی و دیپلماتیک را به نمایش می‌گذارد و تصویری جامع از تلاش‌های او برای بهبود وضعیت ایران در عرصه‌های مختلف را ترسیم می‌کند.
پی‌نوشت

[۱] . محمد افشین وفایی، مهدی فیروزیان، نامه‌های محمدعلی فروغی، تهران، انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۴۰۱.