نگاهی موسیقایی به اذان های ماندگار ایرانی
..................................................
تهران ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 87/07/02
فرهنگی.اذان های ماندگار.ایرانی
دعوت آسمانی اذان از زمان پیامبر گرامی اسلام تاکنون با الحان و نغمه های
گوناگون صورت گرفته است اما درمیان ملل مسلمان جهان ایرانیان به دلیل
برخورداری از ذوق سرشار و نغمه های گوش نواز موسیقی ایرانی اذان های
شنیدنی قابل توجهی را درفرهنگ و هنر اسلامی ضبط و ثبت کرده اند.
اذان که معنای لغوی آن آگاهی دادن ،آگاهانیدن و خبر به گوش رساندن است
دردین اسلام معنایی مانند ندایی برای اعلام وقت نماز با الفاظ مخصوص است .
برای نخستین بار بلال حبشی در فتح مکه به صورت رسمی و با صدای بلند اذان
گفت و از آن زمان تاکنون این ندا در بین مسلمانان به انواع گوناگون شنیده
می شود.
اذان گویی در ردیف دستگاه موسیقی ایرانی از سوی برخی خوانندگان آواز
ایرانی در گذشته انجام شده است که از این دست می توان به اذان ابوالحسن
دماوندی، یکی از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل اشاره کرد، اذان او که
در فواصل بیات ترک است در واقع نخستین نمونه ضبط شده اذان روی صفحه
گرامافون است که در سال 1308 ضبط شد.
اذان گویی در بین استادان موسیقی آوازی از سال های بسیار دور رواج داشته
به طوری که بسیاری از استادان آواز در دوره قاجاریه جزء مشهورترین موذنان
آن زمان بوده اند که ازآن جمله می توان به سیدحسین عندلیب اصفهانی، موذن
مسجد سپهسالار (مطهری )، حاج موذن تفرشی، پدر حسین قلی خان نکیسا که در
عهد محمدعلی شاه موذن مشهوری بود، ابوالحسن دماوندی موذن مظفرالدین شاه،
سید عبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی، قربان خان قزوینی معروف به شاهی
و تاج اصفهانی اشاره کرد.
پس ازدماوندی حدود 15 سال بعد، تاج اصفهانی خواننده مکتب اصفهان، اذانی
را دربیات ترک خواند که به نوعی تجربه دیگری از اذان گویی در این
دستگاه بود چراکه قبل از او نیز استادان دیگری مانند دماوندی در بیات ترک
اذان گفته بودند.
تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی به وضوح پیداست او در واقع با همان
سبک آوازی خود دست به خواندن اذان زده است. وی که از استادان برجسته
ایرانی بود ضمن خوانندگی، سرپرست نوازندگان رادیو اصفهان نیز بود و در
رادیو اصفهان به اجرای برنامه هایی با تار اکبر خان نوروزی و برنامه
آموزش گوشه های دستگاه های موسیقی ایرانی پرداخت.
عطاء الله امیدوار معمار، شهرساز،نقاش و موسیقیدان بود که فنون آوازی
موسیقی ایرانی رانزد سلیمان امیرقاسمی آموخته است این خواننده نیز همانند
دیگر آوازخوانان موسیقی ایرانی به اذان گویی دردستگاه های گوناگون
موسیقی پرداخته است،البته او برخلاف دیگران که تنها در بیات ترک اذان گفته
اند تجربه هایی را در دستگاه های نوا، همایون و چهارگاه انجام داده به
طوری که با استناد به شیوه های آوازی در این دستگاه ها اذان گفته است.
البته به گفته بسیاری از اهالی فن، موفق ترین تجربه امیدوار در اذان گویی
در دستگاه چهارگاه است این اذان به طورمشخص در گوشه منصوری شکل می گیرد.
داشتن صدای ممتاز و خوش لحن برای هر مجری آواز در هرگونه و نوع آواز مهم
و اساسی است. بنابراین صدای خوش این موذن سال های دور تا نزدیک امری
بدیهی است اما نکته مهمتر نحوه اجرای این اذان و لحن به کار رفته در آن
است.
ایرانیان بیشتر اذان و قرآن را درحالتهای نزدیک به دستگاه شور و متعلقات
آن همچون ابوعطا و دشتی و گاهی نیز سه گاه می خوانند.
درکنار همه موذنانی که با خواننده بودند و یا از ابتدا موذن،رحیم موذن
زاده اردبیلی در 30 سالگی یعنی در سال 1334 اذان معروفش را گفت. این اذان
در حال حاضر جاودانه ترین اذان در ایران است که در گوشه روح الارواح
خوانده شده است.
او این اذان را در استودیو شماره شش رادیو پس از چند بار سعی و تلاش در
گوشه های مختلف موسیقی ایرانی در بیات ترک خواند.ماندگاری این اذان به
واسطه فضای دستگاه بیات ترک با صدای موذن زاده است که باعث شده اذان او
به عنوان نخستین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آیینی-
مذهبی ایران درخواست ثبت شود.
موذن زاده که همراه پدرش شیخ عبدالکریم در رادیو اذان می گفت بارها
درباره اذان جاودانه اش گفته بود:این اذان را در حالی که روزه دار بوده
ام گفته ام و در واقع می خواستم اذانی بگویم که برای فرهنگ ایران و اسلام
یادگاری ارزنده باشد.
موذن زاده در مصاحبه ای گفته است:پس از ضبط این اثر همیشه یک احساس غرور
معنوی در طول سال های گذشته بامن همواره بوده است و اگر تنها همین ثروت
معنوی باقی بماند برای من کافی است
اذان مرحوم موذن زاده یادآور روزهای ماه مبارک رمضان است و گوش هر ایرانی
با آن آشناست. محمدرضا شجریان استاد آواز ایرانی که خود در خواندن قرآن
و مناجات صاحب شناخت و مهارت غیرقابل انکاری است اذان موذن زاده را
درتاریخ ماندگار می داند و به گفته شجریان او دستگاه عظیم بیات ترک را در
پنج دقیقه خلاصه کرده است.
اذان موذن زاده اردبیلی در آواز ترک (برخی بیات زند می نامند) اجرا شده
است و مقدمه اذان وسلام و دعای افتتاح آن حالتی شبیه گوشه قطاردارد، از
لحظه شروع الله اکبر اذان تا خاتمه در درآمد بیات ترک اما با لحن گوشهای
خاص که روح الارواح نامیده می شود، اجرا شده است.
ویژگی روح الارواح حالت نغمگی آن است که فضایی سیال میان بیات ترک و شور
پدید می آورد. بنابراین در این اذان علاوه بر صدای خوش مجری آن، لحن و
حالت اجرا نیز بسیارموثر است. انتخاب و ارایه دقیق نغمگی، این اذان را به
یکی از مشهورترین، جذاب ترین و خاص ترین آواز قدسی و مذهبی در مجموعه
موسیقی عبادی مسلمانان جای داده است.
از سوی دیگر بسیاری از اجراکنندگان اذان با تقلید از الحان عربی به اجرای
اذان می پردازند. انتخاب یک لحن کامل ایرانی جنبه دیگری از ویژگی این
اذان است.
در خانواده رحیم موذن زاده تنها او و پدرش موذن نبوده اند، بلکه اذان
گفتن در خانواده آنها بیش از 150 سال است که موروثی است. پدر رحیم موذن
زاده موذن زاده تا دهه 20 در اردبیل اذان می گفته و بعد از او رحیم،
فرزندش راه پدر را ادامه داده است البته دوبردار او سلیم و داوود نیز
اذان می گویند.
سلیم موذن زاده که هم اکنون فعالیت های مذهبی خود را با نوحه خوانی و
مداحی ادامه می دهد اذانش را در دستگاه ماهور خوانده است.
شنیدن صدای مثنوی با مطلعچند خوردی چرب و شیرین از طعام و به دنبال آن
مناجات ربنا با صدای استاد شجریان قبل از اذان مغرب و گشودن روزه ، به
جزیی از آیین و مراسم افطار بدل شده است.
این صدا برای روزه داران - ختی غیر روزه داران- احساسات متفاوت اما دارای
حنبه های معنوی و روحی خاص پدید می آورد. اجرای این مثنوی و مناجات نیز
علاوه بر مهارت ، استادی و صدای خوش مجری آن درای جنبه های موسیقیایی است
که آن را از سایر مناجات ها و دعاها متمایز کزده است.
شماره 008 ساعت 11:02 تمام
