.......................................................
مشهد ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 27/03/87
داخلی.فرهنگی.صنایع دستی.سفالگری.
بررسی باستانشناسی در گناباد نشان داده حداقل از هزاره سوم پیش از میلاد
سفالگری در این منطقه رواج داشته است.
سفال های پراکنده در محوطه های باستانی و جمع آوری شده از لایه های تمدنی به
دنبال حفاریهای باستانشناسی تا اواخر دوران صفوی در گناباد حاکی است که
سفالگری در منطقه همانند دیگر محوطه ها و زیستگاه های خراسان بوده و وجه
مشخصی نداشته است.
با این وصف از اوایل قرن دوازدهم هجری نوعی سفال جدید با ویژگیهای خاص
در گناباد ظاهر شده که در کارگاه های متعدد روستای "مند" واقع در حاشیه
شمالی شهر گناباد ساخته می شود.
سفال مند گناباد به دلیل وجود خاک مخصوص در آن منطقه که سرخ است از
ویژگی خاصی نسبت به دیگر سفالهای کشور برخوردار است.
به رغم منحصربفرد بودن این نوع سفال، به دلیل مشکلات مبتلابه سفالگران و
بی توجهی نسبت به جایگاه این هنر ارزشمند، نام آن در فهرست رشته های در
معرض خطر و منسوخ شدن قرار دارد.
هم اینک تنها 15 کارگاه تولید "سفال مند" با هنرمندان محدود در گناباد
فعال است و هیچ آماری مبنی بر شمار واحدهای خانگی در این شهرستان در دست
نیست.
با توجه به وجود آموزش رشته سفالگری در یکی از هنرستانهای آموزش و
پرورش در گناباد، به عقیده کارشناسان همچنان این صنعت زیبا و منحصربفرد
گناباد بی رونق است به شکلی که ادامه این روند موجب منسوخ شدن آن می شود.
نقوش برجسته در سفالهای گناباد شامل گروه های انسانی، حیوانی، گیاهی و
هندسی هستند که دسته ای از آنها صرفا تزیینی و دسته ای دیگر ظاهرا ریشه
اسطوره ای دارند.
سفال مند گناباد در دو نوع سفال "رسی" و سفال "بدل چینی" ساخته می شود
که گرچه در ساخت و فرم دادن آنها کارهای همانندی صورت می گیرد اما به لحاظ
مواد تشکیل دهنده ، تهیه و آماده سازی مواد با هم تفاوت دارند.
نوعی از سفال گناباد که به آن سفال رسی نیز می گویند از نوعی خاک معمولا
قرمز رنگ است و نوع دیگر آن سفال بدل چینی است، نوعی سفال با گل سفید رنگ
که قدمت آن را از سفال رسی روستای مند بیشتر می دانند.
ماده اولیه این نوع سفال ترکیب پودر سنگ سفید و گل سرشور است که پس از
تهیه مواد اولیه و مراحل تبدیل مواد اولیه، گل آماده همسفر شدن با دستان
نقش بند سفالگر و چرخ سفالگری می شود.
چرخ می چرخد و این دستان استاد سفالگر است که خاک را به هنر کیمیا
می کند.
نقاشی روی بدنه سفالینه ها بستگی به میزان لطف دستان استاد بر روی گل
دارد که قدر این لطف ارزش خاک آب و آتش دیده را تعیین می کند و او است که
قلم می کشد و نقش عشق می زند که سفالینه بالای طاقچه میهمان خانه سبب حیرت
بینندگان و هنردوستان شود و یا در مطبخ، سنگ دست باشد.
نقاشی روی بدنه ظرفهای سفالی از قدمت بسیاری برخوردار است.
در گذشته جهت تهیه رنگ برای نقاشی از خاکهای رنگ طبیعی و اکسیدهای
فلزاتی که وجود داشته استفاده می کردند و موضوع نقاشیها عمدتا طبیعت مانند
کوه، درخت و خورشید بوده که بیشتر جنبه تقدس داشتند.
در دوره اسلامی کیفیت و موضوع نقشها تا حدودی دگرگون شد و با لعاب
شیشه ای سبب گشت نقشه ها و نقاشیهای سفالگران بر روی محصولات سفالی بیشتر
تثبیت شود.
برای ایجاد نقش ابتدا زمینه را با لعاب سفید اندود می کنند و سپس روی
نقشها را با لعاب شیشه ای بی رنگ می پوشانند و در ادامه سفالینه ها را به
کوره و آتش می سپارند تا در آتش کوره پخته و جلا یابند.
عمده نقوش سفالینه های مند گناباد ریشه در اسطوره و تاریخ دارند لذا
می توان با مطالعه آنان به تاریخ اسطوره ها و افسانه ها سفر کرد.
از جمله نقشهای اسطوره ای و تاریخی می توان به نقش خورشید، ماهی، درخت،
پرنده، بته جقه و گل اشاره کرد.
این نقش در اصطلاح سفالگران مندی به "خورشید خانم" شهرت دارد.
خورشید در فرهنگ ایران باستان از جایگاه والا و مهمی برخوردار و در
اندیشه ایرانیان خورشید جاودانه بوده و از فروغش برکت و حاصلخیزی به جهان
عرضه می شد.
در گناباد هم خورشید تابان بیش از هر پدیده دیگری خودنمایی کرده و توجه
هنرمندان این سرزمین را به خود جلب نموده تا جایی که عنصر اصلی تزیین
ظروف سفالی شده است.
به نظر می رسد تقدس خورشید نیز در این خطه وامدار کویری بودن منطقه و
نقش تعیین کننده تابش خورشید بر امور روزمره مردم بوده است.
نقش ماهی و درخت نیز یکی از عناصر عمده تزیین ظروف سفالی مند گناباد
است و معمولا به دو صورت افقی و عمودی بر بدنه ظروف و سطح داخلی آن نقش
بسته است.
بر بدنه برخی ظرفهای استوانه ای مند گناباد که با نقش ماهی زینت یافته
درختی در میان دو ماهی نقش بسته که یکی از ماهیها وارونه کشیده شده و سر
درخاک کرده گویی در جوار درخت چیزی جستجو می کند.
در نقوش تزیینی نیز از سبک و سیاق خاصی پیروی نشده و بیشترین نقشی که
بر عهده گرفته اند پر کردن زمینه خالی است.
در رنگ آمیزی نقشها از رنگهای زرد، سبز و آبی استفاده می شود.
به هر شکل سفال مند گناباد یکی از منحصربفردترین سفالینه ها در کشور است
که نشانگر اصالت فرهنگی و تمدن کهن خراسان می باشد.ک/4
7496/1654/589/660
شماره 571 ساعت 14:03 تمام