ربع رشيدي قديمي ترين موقوفه كشور (1)

نكته اساسی در این نوع موقوفات این است كه با توجه به نیازی ضروری و متناسب با خواست و طلب زمانه شكل گرفته و واقفین بی خبر از آسیب هایش نبوده اند.

آنها با وجود اینكه معمولا جزء افراد متمول بوده و با مشكلات و معضلات آحاد مردم روبرو نبوده اند، توانسته اند نیازها را درك كرده و با استفاده از فرصتی كه وقف در اختیار آنها قرار داده ، در جهت رفع آن حركت كنند.

بخش معارف ایرنا در نظر دارد چند نمونه بارز از برخی انواع وقف و مصارف آن را معرفی كند تا از این رهگذر ، ضمن آشنایی آحاد جامعه با ظرفیت های این سنت حسنه و قابلیت هایی كه در ارتباط با مسایل و موضوعات گوناگون هر عصری می تواند داشته باشد به طور ملموس، انگیزه واقفین را دریافته و ابتكار و آگاهی و همت بلندشان سرمشق قرار گیرد.

یكی از مهمترین این موقوفات ربع رشیدی است كه می توان از آن به عنوان معروف ترین و قدیمی ترین موقوفات تاریخ كشورمان نام برد كه از جهات مختلفی شایان توجه است.

این مجموعه علاوه بر اینكه از جهت تاریخی بسیار حائز اهمیت است از لحاظ كاركرد و موارد مصرف نیز كم نظیر است، در ربع رشیدی انواع موقوفه ها با مصارف گوناگون از مسجد، مدرسه و دار الضیافه گرفته تا موقوفه های مسكونی، درمانی و خیریه وجود دارد.

ابتدا باید گفت كه آنچه به عنوان ربع رشیدی معروف شده است ، نام مجتمع آموزشی، مذهبی، مسكونی و اقتصادی است كه ربع رشیدی (بخش فرهنگی آموزشی) قسمتی از آن است.

این مجتمع كه باید آن را شهرستان رشیدی نامید، موقوفه ای است كه در اواخر قرن هفتم هجری قمری ساخته و وقف شد. این شهر دانشگاهی در منطقه ولیانكوی باغمیشه تبریز بنا شد و علاوه بر اینكه خود، یك موقوفه بود اداره آن نیز از محل درآمد موقوفات تامین می شد.

اهمیت این مجتمع بزرگ دانشگاهی را نحوه مدیریت و سازماندهی، رشته های آموزشی و منابع مالی آن دو چندان می كند مهم ترین قسمت این مجتمع یك دانشگاه پزشكی بود كه دانشجویانی را از سراسر دنیا از چین تا آلبانی در خود می پروراند.

در آن زمان، ربع رشیدی شامل چهار دانشكده بود كه در چهار طرف آن قرار داشت. تعداد این دانشكده ها كه به عربی اربع گفته می شود، سبب تسمیه این مكان به نام ربع رشیدی است.



* بانی و واقف ربع رشیدی

بنیانگذار و واقف مجموعه ربع رشیدی خواجه رشید الدین فضل اله همدانی، وزیر غازان خان و اولجایتو است كه بعد از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد.

او مرد علم، سیاست و تدین بود و این خصوصیات به روشنی در اثر وی یعنی ربع رشیدی تجلی كرده است چرا كه ربع، مجتمعی علمی است كه بر پایه تقوا و انگیزه دینی تاسیس شده و در برنامه ریزی ها و نحوه اداره همچون یك جامعه تكامل یافته، شئون سیاسی ـ اجتماعی آن مد نظر قرار گرفته است.

خواجه رشیدالدین كه بر علوم متداول زمان خود از علوم اسلامی گرفته تا پزشكی، كشاورزی و مهندسی و نیز زبان های عربی، مغولی، تركی، عبری و چینی تسلط داشت با وجود اشتغال فراوان به امور دیوانی، ایام فراغت را به مجالست با دانشمندان سپری می كرد از این مرد بزرگ تالیفات ارزشمندی در زمینه های گوناگون برجای مانده است.

از موارد وسعت نظر و تدبیر خواجه رشیدالدین می توان به نظر وی در مورد معافیت موقوفات از مالیات به منظور ایجاد شرایط بهتر برای عمران و آبادی آنها اشاره كرد.

رشیدالدین وقف نامه مفصلی برای رشیدیه تنظیم كرده است او هنگام تنظیم وقفنامه 60سال داشت و چون چند بنیاد مذهبی را در یزد، همدان و سلطانیه بنا كرده بود در مسایل وقف بسیار خبره بود.



* وقف نامه

مرجع و منبع اصلی اطلاعات ما در مورد ربع رشیدی، وقف نامه ای است كه با خط خود رشیدالدین فضل اله نوشته شده است. این وقف نامه كه در تاریخ 709 ه .ق تنظیم شده ، یكی از قدیمی ترین وقف نامه های دست نویس به زبان فارسی است كه از وقف نامه های مفصل و قطور محسوب می شود.

اهمیت این سند به خاطر شخصیت برجسته واقف دوچندان می شود. در وقف نامه ربع رشیدی ، واقف نگاه دقیقی به عملكرد داخلی و فعالیت روزمره ربع رشیدی داشته و در مورد جزیی ترین مسایل در وقف نامه اظهار نظر كرده و هیچ چیز را از قلم نینداخته است. به عنوان مثال ، او در مورد كیفیت طبخ ، انتقال و توزیع نان ساكنان و خدمه توضیح داده است . رشیدالدین نمونه هایی از نوع غذاهایی را كه باید در روزهای عادی یا اعیاد توزیع شود نام می برد . جالب تر اینكه او حتی در مورد نوع روشنایی و طول مدت روشنایی مجتمع وقفی در ساعات شب اظهار نظر می كند.

رشیدالدین در این وقف نامه هیچ چیز را به شانس و اتفاق واگذار نكرده است. نسخه اصلی این وقف نامه اكنون در كتابخانه ملی تبریز نگهداری و محافظت می شود.



* انگیزه تاسیس و وقف

رشیدالدین در مقدمه وقف نامه می نویسد كه احداث اماكن خیر، از اوایل جوانی منظور نظر او بوده و خداوند 'در ازل تقدیر فرموده و خواسته كه به ظهور بپیوندد.'

به همین علت در تمام طول عمر و پیش از احداث ربع رشیدی، اماكن خیری در وسعتی كمتر بنا گذاشته است ؛ ولی این امارات جزیی هیچ گاه او را قانع نمی كرده و همیشه در این فكر بوده است كه تاسیساتی به وجود آورد كه در آن مجمعی از علماء و دانشمندان را مستقر كند تا هم باعث توسعه علوم شود و هم خود فیضی از صحبت ایشان نصیبش شود ولی گرفتاری های سیاسی او مانع اشتغال بیش از حد به این مسایل بوده است. رشیدالدین برای پیشرفت علم و صنعت ، طرح های مفصلی در نظر داشته ، بدین جهت دست به تاسیس مجتمع بزرگ ربع رشیدی زده تا بتواند به مقصود خویش یعنی گسترش علم و فرهنگ نائل شود.

ادامه دارد...

فراهنگ (2)**1883**1588