موقعيت جغرافيايي و ويژگيهاي طبيعي
شهرستان كلات از شرق و شمال به كشور تركمنستان، از غرب به شهرستان هاي مشهد و چناران و از جنوب به سرخس محدود شده است.
اين خطه در ميان رشته كوه هزار مسجد قرار گرفته و اين رشته كوه از جانب جنوب غربي حائلي طبيعي است كه اين شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. آب و هواي كلات معتدل كوهستاني است و ارتفاع آن از سطح دريا بالغ بر 2100 متر مي باشد.
باران هاي مستمر بهاري و پاييزي باعث سرسبزي دامنه ها و كوهپايه ها شده و گله داري و دامداري را در منطقه رونق داده است.
رودخانه پر آب ارچنگان و ايده ليك و دره قره سو از نواحي خوش آب و هواي كلات به شمار مي روند.
شهرستان كلات شامل دهستان هاي لايين، كبود گنبد، پساكوه و زاوين است كه در مجموع داراي 140 پارچه آبادي و در حدود 10 هزار نفر ساكنين شهري و 40 هزار نفر در بخش ها و روستاها سكني گزيده اند.
پيشينه تاريخي
كلات در لغت به معني آبادي و زيستگاهي بر فراز كوه است؛ نخستين بار نام كلات در شاهنامه حكيم ابوالقاسم فردوسي در داستان هاي حماسي فرود پسر سياوش آمده است.
در عصر سامانيان نيز كلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلي سيمجور و فائق الخاصه بوده و از دوران سلجوقي نشانه هايي مانند بند نادر برجاي مانده كه اهميت آن دشت را نشان مي دهد.
در دوران ايلخانان مغول كلات از اهميت زيادي برخوردار بوده به طوري كه تاسيسات دروازه ارغون شاه به دوران ايلخاني نسبت داده مي شود.
كلات در عصر تيمور در برابر حمله وي به سختي مقاومت نمود آن چنان كه در كتب تاريخي آمده است تيمور 14 بار به دژ كلات يورش برد و هر بار شكست خورد اما بيش از همه دوره ها، در زمان افشاريان از اعتبار خاصي برخوردار گرديد و دليل آن را بايد در ديواره هاي طبيعي و دروازه هاي قابل كنترل دانست كه كلات به عنوان محل سكونت نادر و ذخاير ارزشمند وي انتخاب گرديد.
عمارت خورشيد
اين بنا كه در بين مردم به قصر خورشيد معروف گرديده يك برج مقبره نيمه تمام است كه در ميانه شهر كلات واقع شده است. بناي عمارت خورشيد از گور تيمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجي گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا نيمه تمام مانده است.
عمارت خورشيد در حال حاضر داراي سردابه اي متشكل از هشت فضاي بهم پيوسته پيرامون آن و فضاي آرامگاهي بر روي سكويي هشت ضلعي مي باشد كه ايوانچه ها و اتاقك هايي آن را محصور كرده اند. تزيينات عمده عمارت شامل نقوش حجاري شده اي بر روي ديواره هاي بيروني است كه نقوش گلدان هايي با شاخ و برگ افشان و ميوه هاي غير بومي گرمسيري و پرندگان متعدد بر آن حجاري شده است.
در قسمت بالاي طاق نماها نقوش ساده اسليمي جلب نظر مي كند. براساس مطالعات باستان شناسي اين بنا در ابتدا نيز مقبره اي مربوط به عصر ايلخاني بوده كه در زمان افشاريه بناي كنوني بر شالوده ي بناي قديمي ساخته شده است.
مسجد كبود گنبد
در فاصله حدود 200 متري شرق عمارت خورشيد، مسجدي چهار ايواني قرار دارد كه به دليل رنگ كاشي هاي گنبد آن، كبود گنبد ناميده شده است. احتمالاٌ در اين مكان ابتدا آرامگاهي متعلق به دوره ايلخاني وجود داشته كه ساختار مسجد در دوره هاي بعد از آن تبعيت كرده است.
در حال حاضر بناي فوق به منزله ي شبستاني در كنار ايوان شرقي مسجد قرار دارد و گنبد رفيع دو پوششه مسجد بر فراز شبستان خود نمايي مي كند ،مسجد كبود در دوره هاي مختلف گسترش يافته و ترميم شده است.
زيبايي اين مسجد مرهون كاشي هاي رنگي است كه در تزيينات آن بكار رفته است. در مجاورت مسجد حمام كوچكي قرار دارد كه هنوز پابرجاست و قابليت اين را دارد كه به آن كاربري جديد داده شود.
دربند يا دروازه ارغوان شاه
اين دروازه، ورودي اصلي دژكلات مي باشد كه در سمت غرب آن قرار دارد. به دليل جايگاه مهمي كه در كلات داشته تاسيسات و استحكامات دفاعي در آن ايجاد شده است.
از بقاياي اين دروازه شالوده ديوارهايي از ساروج و سنگ و برج ديده باني در كنار يك مجموعه معماري خشت و گلي مشاهده مي شود. براساس شواهد موجود اين دروازه مربوط به دوره ايلخاني بوده كه در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.
كتيبه نادري
در ابتداي دروازه ارغون شاه و بر بلنداي 15 متري از كف رودخانه، كتيبه اي به خط نستعليق با حاشيه و قاب مزين به نقوش اسليمي بر ديواره صخره اي ايجاد شده كه 24 بيت شعر از سروده هاي گلبن افشار، در مدح نادرشاه است. بيت اول سروده فارسي و ساير ابيات تركي مي باشد. گويا اين كتيبه نيز ناتمام مانده است.
منطقه ييلاقي لايين
منطقه ييلاقي لايين در 30 كيلومتري شمال شرقي كلات واقع شده است در اين منطقه رودخانه اي پر آب جريان دارد كه از لايين كهنه تا روستاي سنگ ديوار را مشروب مي كند.
آب و هواي معتدل كوهستاني و آب فراوان اين ناحيه را به سرزميني سبز مبدل كرده است.
در ارديبهشت ماه هرسال با شكفتن شقايق هاي وحشي، اين مكان با دشتي از گل هاي سرخ شقايق فرش مي شود كه منظره آن هر گردشگري را شگفت زده مي كند.
در منطقه لايين روستاهاي خوش آب و هوايي با تنوع گياهي بسيار و مزارع پربار شالي همچون روستاي چهارراه، سيني كهنه، بابا رمضان، سنگ ديوار، لايين كهنه و لايين نو قرار دارند.
ابريشم بافي كلات
از جمله مهمترين هنر سنتي مطرح در منطقه كلات ابريشم بافي است و زاوين در كلات مركز بافت ابريشم محسوب مي گردد.
هنرمندان ابريشم باف زاويني در بافته هاي خويش از رنگ هاي درخشان مشكي، سبز، زرد، سرمه اي و سفيد استفاده مي كنند؛طرح هاي هندسي اين بافته ها قابل مقايسه با قالي و گليم مي باشد. اين نقوش برگرفته از محيط پيرامون و عوارض طبيعي هستند.
همچنين در شهرستان كلات علاوه بر هنر ابريشم بافي هنر بافت گليم هاي پر نقش و نگار در روستاهاي قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصي برخوردارند.
تاسيسات دفاعي دروازه نفته
بريدگي ديوار شمال دژ كلات در ناحيه شمال شرقي امكان عبور و مرور را به داخل دژ فراهم آورده است؛ اين معبر كه دومين ورودي اصلي كلات مي باشد به دروازه نفته شهرت دارد.
تاسيسات دفاعي منفصل و منحصر به فردي است كه اين تاسيسات، دفاعي عامل را در دروازه نفته ايجاد مي كرده است و شامل برج هاي ديده باني استوانه اي شكلي در دو طرف دروازه با تيركش (مزغل) و سنگر دفاعي مستحكمي در سه طبقه مي باشد.
به نظر مي رسد اين تاسيسات بسيار قديمي تر از دوران افشاريه مي باشد، اما در دوران نادرشاه دوباره مورد استفاده قرار گرفته و مرمت شده است .
بند نادري
در ميانه ي دشت كلات و در مسير رودخانه ي كلات كه از غرب به شرق جاري است، بندي آجري برپا شده كه آب هاي جاري رود كلات را مهار مي كند.
اين سازه اگر چه گنجايش زيادي نداشته اما به خوبي آب هاي جاري را در سطح دشت مي گسترانيد و زمين هاي زراعي دشت كلات را سيراب مي نموده است.
اين سازه معماري به عنوان پل آب به كار مي رفته و اگر چه آن را به دوره افشاريه نسبت مي دهند اما شواهد معماري مبين اين است كه احتمالاٌ بند نادري در دوران سلجوقيان بنيان گذاشته شده و در دوره هاي بعد مرمت شده است.
سوغات و ره آورد سفر
از سوغات مشهور شهرستان كلات انواع بافته هاي رنگارنگ ابريشمين است كه در زاوين توليد شده و عشاير كرد با استفاده از اين پارچه ها لباس هاي محلي خاص مردم كرمانج را مي دوزند.
داشتن نمونه هايي از اين البسه زيبا مي تواند دلخواه هر گردشگري باشد كه به كلات وارد مي شود.
آبشارهاي دره قره سو
دره قره سو تقريباٌ در 10 كيلومتري غرب شهر كلات واقع شده است؛ اين منطقه كوهستاني پر آب و مصفا مكاني جذاب براي گردشگران بوجود آورده و آبشارهايي ديدني و زيبا را در دل خويش جاي داده است .
در راه كوهستاني درهي قره سو، بر ديواره هاي سنگي نردبان هاي فلزي نصب گرديده تا مسير رفت و آمد و دسترسي به آبشارها را براي گردشگران آسان تر نمايد.
آداب و رسوم مردم كلات
در منطقه كلات زبان و لهجه هاي مختلفي رايج است كه از ميان آنها مي توان به ساكنان فارسي زبان، تركي زبان و كرمانج اشاره كرد.
پيشينه كلاتي ها با توجه به شكل جغرافيايي و آب و هواي منطقه عمدتاٌ كشاورزي، دامداري، باغداري و بويژه شاليكاري مي باشد و محصول برنج كلات از انواع بسيار مرغوب برنج در ايران به شمار مي رود. جشن هاي عروسي بويژه در روستاها با مراسم ويژه اي از قبيل اجراي رقص هاي سنتي و آئيني و كشتي با چوخه، همراه است.
طب سنتي در اين منطقه كاربرد ويژه اي دارد و هنوز مداوا با داروهايي از قبيل كات كلوخ، قدومه كلاتي، استاقدوس و مانند آنها در بين مردم رواج دارد. همچنين سنت همياري (ياوري) در كاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه كلات مورد احترام برزگران و كشاورزان مي باشد.
برج و باروي كلات
پيرامون دشت كلات را كوه هاي مرتفعي فرا گرفته كه دژ طبيعي تسخير ناپذيري را تداعي مي كند؛ از آنجا كه دژ كلات منطقه اي دست نيافتني بوده، رخنه هاي موجود در اين ديواره طبيعي با ايجاد بارويي سنگي ترميم شده اند.
اين بارو در بعضي نقاط بيش از يك متر ضخامت و يك متر ارتفاع دارد و برج هاي استوانه اي و قراول خانه هايي در آن تعبيه شده است.
اين بارو احتمالاٌ قبل از افشاريه ساخته شده و در زمان نادرشاه ترميم و بازسازي گرديده است.
آسباد خشت
بقاياي اين سازه بادي در مجاورت روستاي خشت و در جبهه شمالي دژ كلات و در 13 كيلومتري عمارت خورشيد، بر فراز طاقديسي به ارتفاع 2200 متر از سطح دريا قرار گرفته است.
در جبهه شمال غربي دشت در روستاي خشت بخشي از ديوارهايي برجاي مانده كه نزد اهالي به آسباد معروف است.
در حال حاضر فقط توده اي از مصالح ساختماني و اندكي از ديواره هاي بنا برجاي مانده است كه اظهار نظر قطعي درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.
بقاياي ارگ فرود
ارگ فرود در سمت شمال غربي شهر كلات و در حدود يك كيلومتري شمال روستاي گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت تركمنستان قرار دارد؛ از اين ارگ بقاياي معماري درهم ريخته اي برجاي مانده كه در ميان آنها نشانه هايي از آب انبارهاي اندود با ساروج و شالوده ديوارهاي سنگي قابل تشخيص است.
سفال هاي پراكنده بر سطح اين تپه به پيش از اسلام باز مي گردد و مشابه سفال هاي دوران ساساني مي باشد.
اقامتگاه نادر
مجموعه آثاري كه به اقامتگاه نادر معروف مي باشد در غرب روستاي خشت و به فاصله كمي از آن قرار گرفته است.
از اين مجموعه در حال حاضر بقاياي ديواره هاي سنگي تالارهاي بزرگي باقي مانده است كه سنگ هاي حجاري شده ي برجاي مانده حكايت از آن دارند كه ديواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگ هاي حجاري شده مزين بوده است.
آبشار اورتكند
يكي ديگر از جاذبه هاي گردشگري در شهرستان كلات آبشار اورتكند و مناظر زيباي اطراف آن است.
اين آبشار نسبتا مرتفع كه از ميان كوه هاي سرسبز منطقه اورتكند به پايين مي غلتد چشم اندازي بديع و شگرف در اين ناحيه بوجود آورده است.
منطقه اورتكند به دليل داشتن ارتفاعات و ناهمواري هاي طبيعي همواره مورد علاقه كوهنوردان و ورزشكاران نيز بوده است. اين مكان در 50 كيلومتري جاده مشهد به كلات واقع شده است.ك/4
7496/659
مشهد-ايرنا-'كلات' كه در دامنه كوه 'هزارمسجد' قرار گرفته، مانند گنجينه اي است كه طبيعت سخت از آن حفاظت مي‌كند؛ در اين ميان كاخ خورشيد همچون نگيني در ميان كلات پنهان مانده و اين عطر شاليزارهاست كه هر گردشگري را به سوي نماد كلات هدايت مي‌كند.