راه‌حل‌های مقابله با گردوخاک سرخس

اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در آخرین روزهای ۲۷ آذر ماه امسال وضعیت آلودگی هوای شهرستان سرخس این استان را "بحرانی" اعلام کرد و همین وضعیت موجب تعطیلی آموزش حضوری در مدارس این شهرستان طی روزهای بعد شد البته شرایط برای بروز پدیده گردوغبار در این شهرستان همچنان مساعد است.  

طبق گزارشهای تایید نشده از منابع محلی میزان ریزگردها و گردوغبار در شهرستان سرخس بویژه در مرکز شهرستان و روستاهای بخش مرکزی آن در این روزها تا ۲۰ برابر میزان استاندارد بوده است.

شهرستان ۹۰ هزار نفری سرخس متشکل از ۲ بخش مرکزی و مرزداران ۸۵ روستا دارد که نیمی از جمعیت این شهرستان در مناطق شهری آن سکونت دارند، سرخس از شمال و شرق هم مرز با کشور ترکمنستان است.

رییس مرکز تحقیقات هواشناسی کابردی خراسان رضوی در خصوص گردوغبار در منطقه به خبرنگار ایرنا گفت: گردوغبار در ایران از اواسط دهه ۷۰ و ابتدا به خاطر بروز خشکسالی بوجود آمد و به یک چالش تبدیل شد.

سید جواد رسولی افزود: تعطیلی مدارس و ادارات به خاطر پدیده گردوخاک نیز ابتدا از جنوب غرب کشور آغاز شد که اکنون در شهرستان سرخس و در شمال شرق کشور نیز شاهد این چالش هستیم.

وی ادامه داد: از دهه ۹۰ خورشیدی، سرخس در منطقه گردوغبار مطرح شده و اکنون با چالشهای اجتماعی روبرو است و از چهار سال پیش پدیده گردوغبار در این شهرستان تشدید شده است بطوریکه پیشتر گردوخاک برای مدت محدود نیم ساعتی محیط زیست منطقه را تحت تاثیر قرار می داد اما اکنون به صورت حاد درآمده و زندگی و زیست شهری، کشاورزی و صنعت این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است.

فرماندار سرخس نیز از تعطیلی مدارس بخش مرکزی شهرستان طی چند روز پر گردوغبار در آذر ماه گذشته خبر داد و گفت: امکان پاکسازی مدارس از گردو غبار وجود نداشت لذا اقدام به برپایی کلاسهای درس به شکل مجازی کردیم.

محمدرضا رجبی مقدم افزود: حتی طی آن روزها طوفان شن به دلیل کاهش دید افقی موجب لغو حرکت قطار محلی مشهد - سرخس شد.

وی ادامه داد: هرچند منشاء اصلی گرد و غبار کنونی در این شهرستان مرزی، صحرای قره قوم ترکمنستان است اما نبود پوشش گیاهی و از بین رفتن مراتع در بخش مرکزی شهرستان موجب تشدید بروز گرد و غبار در منطقه شده است.

فرماندار سرخس گفت: راه حل اصلی مقابله با ایجاد گرد و غبار در این شهرستان ایجاد پوشش گیاهی در مدت پنج تا ۱۰ سال است.

وی افزود: به دلیل چرای نامناسب دام، مراتع شهرستان تخریب یا به دیمزار تبدیل شده و قرار است به زودی رایزنی هایی با ترکمنستان در خصوص کنترل شرایط کنونی انجام شود اما به جز این مساله ایجاد پوشش گیاهی در منطقه در اولویت است.

پیگیری ۲ راه حل داخلی و خارجی برای مقابله با گردوخاک سرخس

رجبی مقدم به ۲ راه حل داخلی و منطقه ای برای مقابله با گردوخاک در این شهرستان اشاره کرد و گفت: راه حل داخلی، احیای مراتع و فضای سبز منطقه و اجرای طرح های مقابله با کانونهای گردوغبار داخلی است که در این زمینه طرح هایی برای مقابله با سه کانون مهم گردوخاک منطقه از جمله خانگیران، چاله زرد آبمال و صمد آباد از سوی منابع طبیعی در حال انجام است که شامل ایجاد فضای سبز و احیا مراتع و پوشش سبز منطقه می‌باشد.

وی افزود: از طرفی مقرر شده است طی ۲ هفته آینده آستان قدس رضوی با همراهی اداره کل منابع طبیعی برای مقابله با پدیده گردوخاک به میدان آمده و ما را کمک کنند.

فرماندار سرخس ادامه داد: علاوه بر راهکار داخلی رایزنی هایی نیز برای مقابله با کانون خارجی گردوخاک در صحرای قره قوم ترکمنستان در حال انجام است که باید پیگیری شود.

رییس مرکز تحقیقات هواشناسی کاربردی خراسان رضوی در خصوص ماهیت ریزگردها نیز گفت: در کشور ما سهم خشکسالی در بروز این پدیده ۷۵ درصد و سهم عوامل انسانی حدود ۲۵ درصد است.

وی افزود: اما در گردوخاک منطقه سرخس و همچنین در شمال خراسان رضوی سهم عوامل انسانی بیشتر و حدود ۳۵ درصد است و بقیه عوامل طبیعی از جمله خشکسالی سهم ۶۵ درصدی در بروز این پدیده دارند.

رسولی ادامه داد: در این منطقه و اطراف آن عوامل انسانی از قبیل برهم زدن سطح زمین، شخم زدن بیش ازحد زمین و کشت‌های دیم بدون توجه به بارندگی به مراتب بیشتر از دیگر موارد، منطقه را گرفتار پدیده گردوغبار کرده است.

وی گفت: در اکثر روستاهای منطقه زمین‌های کشاورزی دیم کاری است ولی زمینها را بی مورد و بدون دلیل شخم زده اند که با کوچکترین وزش باد شاهد بروز گردوغبار می شویم.

رییس مرکز تحقیقات هواشناسی کاربردی خراسان رضوی، دشت قره قوم ترکمنستان را از جمله دشت‌ های سیلابی مهم منطقه عنوان کرد و افزود: تغییر پوشش گیاهی منطقه، ایجاد دشتهای سیلابی و مسیل رودخانه ها موجب ایجاد ذرات ریز خاک در هوا می شوند.

آلایندگی شیمیایی منطقه بر گردوغبار سرخس تاثیر ندارد

وی به فعالیت های صنعتی در منطقه سرخس اشاره کرد و ادامه داد: ذرات دارای آلایندگی های شیمیایی در منطقه سرخس از سالها قبل و حتی دهه های گذشته وجود داشته است اما ذرات صنعتی در این منطقه مربوط به فعالیت مراکز صنعتی و پالایشگاه شهید هاشمی نژاد می‌باشند که اثر تشدید کننده بر ذرات گردوغبار منطقه ندارند.

رسولی گفت: در شهرهای بزرگ صنعتی مانند مشهد مهم ترین عامل آلایندگی شامل خودروها، کارخانجات صنعتی و نیروگاه‌های مازوت سوز هستند و زمان بروز این آلایندگی ها نیز در برخی روزهای آذر ماه گذشته مشهود بوده است.

وی افزود: گردوغبار در مشهد به خاطر حرکت هوا بر روی سطوح مستعد ایجاد ذرات معلق خاک بوجود می آید لذا ماهیت ایجاد گردوخاک با ایجاد آلاینده های شیمیایی در منطقه متفاوت است.

با این حال اداره کل منابع طبیعی در خصوص ماهیت اصلی گردوغبار سرخس نظر دیگری دارد، این نهاد اعلام کرده است خراسان رضوی دارای بیش از ۱۱ میلیون هکتار مساحت است که ۶۷ درصد این مساحت معادل هفت میلیون هکتار را سطوح بیابانی تشکیل می‌دهند و از این سطح ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار عرصه های تحت تاثیر فرسایش بادی است که در ۳۰ کانون واقع در ۲۲ شهرستان استان قرار دارند.

مساحت کانونهای "بحرانی" فرسایش بادی در خراسان رضوی هم حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است که در ۲۰ شهرستان واقع شده است که مستعد ایجاد آلودگی از نظر گردوغبار هستند.

مدیریت کانونهای گردوغبار خارجی

معاون فنی اداره‌ کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: وضعیت کانونهای گردوغبار در سرخس مطلوب نیست اما عامل عمده گردوغبار در این منطقه عوامل خارجی و با منشاء کانون بیابانی "قره قوم" ترکمنستان  و "هرات" افغانستان است.

علی شکاری افزود: طی سه مرحله مکاتبه با سازمان مرکزی و نیز با اعلام شفاهی ضرورت مدیریت کانون گردوغبار قره قوم در ترکمنستان در قالب پیگیری و رایزنیهای بین المللی به سازمان مرکزی اعلام شده است.

وی ادامه داد: همچنان پیگیر موضوع هستیم و با توجه به اینکه خراسان رضوی و شهرستانهایی مانند سرخس تحت تاثیر این کانون در ترکمنستان هستند مدیریت این کانون برای ما بسیار مهم است گرچه طبق اخباری که داریم تاکنون ارتباطی در این زمینه با ترکمنستان برقرار نشده است.

معاون فنی اداره‌ کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: هم‌اکنون در شهرستان سرخس ۱۶۰ هزار هکتار کانون بحرانی فرسایش بادی وجود دارد که خود عامل ایجاد گردوغبار است.

وی افزود: در حال حاضر در شهرستان ۵۵۰ هزار هکتاری سرخس، ۲۰۰ هزار هکتار تحت تاثیر فرسایش بادی است که ۱۶۰ هزار هکتار از این میزان را کانونهای بحرانی فرسایش بادی تشکیل می‌دهند.

شکاری با اشاره به اقدامات انجام شده در سه سال گذشته برای احیای سطوح تحت تاثیر فرسایش بادی بحرانی ادامه داد: در سال ۹۸ معادل ۲ میلیارد تومان، در سال ۹۹ نیز یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان و امسال هم ۲ میلیارد و ۸۹۰ میلیون تومان برای اجرای پروژه‌های کنترل این کانون ها هزینه شده است.

وی گفت: به دلیل شرایط خاص شهرستان سرخس، اعتبار پروژه های کنترل کانونها در این شهرستان معادل چند شهرستان بوده است.

معاون فنی اداره‌ کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی افزود: امسال ۱۰۰ هکتار نهالکاری، ۲۰۰ هکتار مدیریت رواناب، ۵۰۰ هکتار آبیاری و ۷۰۰ هکتار قرق اراضی به منظور جلوگیری از ایجاد وضعیت بدتر فرسایش بادی در شهرستان سرخس انجام شده است.

احیای پوشش گیاهی محلی

رییس تحقیقات هواشناسی کاربردی خراسان رضوی، حفظ پوشش گیاهی و درختکاری را از راهکارهای علمی برای رفع مشکل کنونی گردوخاک سرخس دانست.

وی گفت: حفظ پوشش گیاهی موجب چسبندگی ذرات خاک می‌شود، از طرفی فعالیت‌های کشاورزی که سطح زمین را برهم بزند موجب بروز گردوخاک می شود، به عنوان نمونه یکی از این رفتارهای غلط شخم های بی مورد زمین‌های کشاورزی و دیم زارهاست.

رسولی برهم زدگی خاک را مهم ترین عامل انسانی در ایجاد ذرات معلق گردوخاک عنوان کرد و افزود: در شهرستان سرخس خشکسالی و تغییر سطح زمین بیشترین عوامل تاثیرگذار در پدیده کنونی گردوغبار منطقه بوده است.

وی ادامه داد: البته وقتی پوشش گیاهی یا درختکاری ایجاد شود نگهداری آن نیز مهم است در غیر این صورت موجب فرسایش خاک می شود.

این کارشناس ارشد هواشناسی به فعالیتهای مطالعاتی مرکز تحقیقات هواشناسی خراسان رضوی اشاره کرد و گفت: تحقیقاتی در خصوص کانونهای گردوغبار استان انجام شده و نتیجه آن در اختیار مسوولان استانی بویژه منابع طبیعی و جهاد کشاورزی به عنوان مجریان طرح های ایجاد پوشش گیاهی قرار داده شده است.

وی افزود: در جلسات مسوولان متولی در زمینه ریزگردها نیز توصیه کرده ایم دیمکاری با مشورت علمی ما انجام شود و همچنین جهاد کشاورزی در بخش کشتهای آبی با توجه به مقدار آب در دسترس برای زراعت منطقه اقدام کند.