یکی از وظایف کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، فرهنگ‌سازی و آموزش است. مؤسسات عمومی و کارمندان آنها، طی سالیان متمادی با فرهنگ اسرارگرایی خو گرفته‌اند که در بسیاری از موارد، طفره رفتن از اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، معلول وجود چنین فرهنگی است.
به همین دلیل، حمایت از حق دسترسی به اطلاعات ایجاب می‌کند اقداماتی برای ارتقای فرهنگ شفافیت و انتشار اطلاعات صورت گیرد. در واقع، پیش‌فرض تدابیر فرهنگ‌سازی این است که وجود یک قانون به تنهایی نمی‌تواند به معنی اعمال و اجرای صحیح آن قانون باشد بلکه تصویب و اعمال قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات مستلزم برخی تغییرات فرهنگی است که باید در طول زمان صورت گیرد. بدین منظور لازم است ذهنیت و طرز فکر همه طرف‌های مرتبط با موضوع، اصلاح و همگرا شود. درغیراین‌صورت، وجود برخی مقاومت‌ها و کارشکنی‌هایی که ریشه‌های فرهنگی دارند اجرای قانون را مختل خواهند کرد.
وجود نگرانی‌های ناشی از افشاگری علیه مقامات و مسؤلان و کارگزاران حکومت، نگرانی از دستیابی دشمنان به اطلاعات و اخلال در برنامه‌های توسعه کشور، بی‌فایده یا غیر ضروری دانستن ارائه اطلاعات به مردم جز در موارد ضروری و خاص، نگرانی از استفاده رسانه‌ها از اطلاعات علیه آن مؤسسات و مدیران آنها، نامحرم دانستن مردم نسبت به اطلاعات حکومتی، از جمله موانع فرهنگی در برابر قانون آزادی اطلاعات هستند که باید با تدابیر فرهنگی عاری از افراط و تفریط، اصلاح شوند.
آموزش حق دسترسی به اطلاعات در دو سطح آموزش همگانی و آموزش مؤسسات عمومی از لوازم فرهنگ‌سازی و اجرای کارآمد قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات است. مؤسسات عمومی ممکن است علی‌رغم تمایل به اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، دانش و مهارت لازم برای عمل به تعهدات خود را نداشته باشند. تجربه کشورهای مختلف نیز نشان می‌دهد که یک خدمت‌رسانی کارشکنانه ـ که بخش زیادی از آن از ناآگاهی نشئت می‌گیرد ـ می‌تواند قوانین بسیار پیشرفته را تضعیف کند. ازاین‌رو، به‌ویژه لازم است که برنامه‌هایی برای آموزش آزادی اطلاعات به مقامات و کارکنان مؤسساتی که مکلف به ارائه اطلاعات هستند تنظیم شود. در این برنامه‌های آموزشی باید اهمیت و مبانی آزادی اطلاعات،آیین‌های ارائه اطلاعات، چگونگی حفظ و بایگانی اطلاعات، چگونگی دسترسی کارآمد به آنها، اطلاعاتی که باید بدون هرگونه درخواست بیرونی منتشر شوند و استثناهای دسترسی به اطلاعات مورد توجه خاص قرار گیرند.
همچنین، مؤسسات عمومی باید تشویق شوند تا قواعد داخلی برای تسهیل دسترسی مردم به اطلاعات آنها و ایجاد شفافیت تدوین کنند. بدین منظور، چه بسا ضرورت داشته باشد که فرد آگاهی را به‌عنوان مأمور اطلاع‌رسانی منصوب نموده و او را به‌عنوان اصلی‌ترین عامل مرتبط با درخواست‌های دسترسی به اطلاعات قرار دهند. این مأموران نیز می‌توانند اقدامات ترویجی انجام دهند. برای مثال، نظارت کنند تا مؤسسة متبوع آنها به تکالیفی که قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات برعهده‌اش گذاشته است عمل نماید، شیوه‌های داخلی انتشار اطلاعات را به کارمندان مؤسسات آموزش داده و نحوة ارائه به‌موقع اطلاعات را متذکر شوند.
علاوه بر آموزش مؤسسات عمومی، برای اجرای مطلوب قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، آگاه ساختن مردم از جنبه‌های مختلف حق دسترسی به اطلاعات و ترویج فرهنگ شفافیت ضروری است. رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و سایر وسایل اطلاع‌رسانی همگانی به‌ویژه قابلیت‌های مختلف فضای مجازی باید برای آموزش عمومی آزادی اطلاعات مورد توجه قرار گیرند.
افزون بر آموزش‌های عمومی، آموزش‌های اختصاصی برای روزنامه‌نگاران و تشکل‌های مدنی نیز لازم است. دسترسی به اطلاعات ابزار فعالیت اینان است و تحلیل و تفسیرهای کارشناسی آنها از اطلاعات می‌تواند عموم مردم را نیز از مزایایی شفافیت برخوردار سازد.
ماده ۱۸ قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، تدوین برنامه‌های اجرایی لازم در عرصه اطلاع‌رسانی را از وظایف کمیسون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات دانسته است. بر این اساس، کمیسیون تلاش کرده است تا از طریق روزنامه‌ها و قابلیت‌های فضای مجازی نسبت به افزایش آگاهی‌های عمومی از قانون مذکور اقدام کند. همچنین، در نظر دارد تا درصورت همکاری صدا و سیما بتواند از طریق این رسانه تأثیرگذار نیز برای اجرای بهینه قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، اقدام کند.
الف) گزارش عملکرد ترویجی کمیسیون در سال ۱۳۹۶
با توجه به نکات بالا، کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد، اقدامات زیر را در اجرای وظیفه فرهنگ‌سازی و آموزش انجام داده است:
۱. برگزاری ۱۰ جلسه کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات در سال ۹۵ و ۹۶
۲. تشکیل کمیته راهبری از سوی دبیرخانه کمیسیون متشکل از صاحب‌نظران برجسته حوزه ارتباطات که به‌مثابه اتاق فکر کمیسیون و دبیرخانه آن عمل می‌کند و راهبردهای لازم جهت اجرای بهینه قانون را ارائه می‌کند.
۳. آماده‌سازی و انتشار گزارش به‌منظور تشریح چگونگی فعالیت سامانه برای اصحاب رسانه توسط دبیرخانه کمیسیون
۴. تهیه و تولید آمارهای مربوط به اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۵. آموزش و توجیه کاربران سازمانی جهت پاسخگویی و کاربری سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۶. تهیه و انتشار محتوای تصویری (اینفوگرافی) جهت ساده‌سازی اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات برای کاربران سازمانی و کاربران عمومی
۷. ارتباط و پاسخ‌دهی مستقیم (شماره تلفن تخصیص یافته در سامانه) به افکار عمومی و افرادی که در سامانه درخواست‌شان ثبت می‌گردد.
۸. پیگیری دوستانه اعتراض‌های ثبت شده کاربران و عموم مردم (آن دسته از دستگاه‌هایی که هنوز متصل نیستند) در راستای اجرای صحیح قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۹. پیگیری روزانه و نظارت بر کیفیت پاسخگویی سازمان‌های متصل در جهت کسب رضایت درخواست‌کنندگان
۱۰. تهیه و انتشار گزارش وضعیت پاسخگویی دستگاه‌های متصل به سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات در راستای شفاف‌سازی عملکرد کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۱۱. انجام مکاتبه با سازمان‌ها و دستگاه‌های مشمول قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات جهت فعال شدن در سامانه مذکور و اجرای صحیح قانون و آیین‌نامه اجرایی مصوب شده است.
۱۲. برگزاری جلسه با کارشناسان و صاحب‌نظران جهت اجرا و پیاده‌سازی و رفع مشکلات ساختاری و موانع موجود اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۱۳. برگزاری جلسات با حضور مشاور حقوقی دبیرخانه و بررسی شکایت‌های ثبت شده در سامانه و ارائه و تدوین پاسخ‌های مناسب به درخواست‌کننده و دستگاه پاسخ‌گو
۱۴. راه‌اندازی بخش حقوقی برای کمیسیون جهت ارائه مشورت‌های حقوقی به سامانه و شهروندان و مؤسسات مشمول قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
۱۵. راه‌اندازی بخش ارتباط با رسانه‌ها و حوزه اطلاع‌رسانی
۱۶. تدوین و انتشار کتابچه قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
ب) گزارش عملکرد ترویجی کمیسیون در سال ۱۳۹۷
در سال ۱۳۹۷ کمیسیون برای تسریع در رسیدگی به شیوه‌نامه‌های موضوعی مرتبط با انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، به دبیرخانه مأموریت داد تا با تشکیل کارگروه‌های تخصصی و موضوعی، پیش‌نویس این شیوه‌نامه را بررسی و آماده طرح در کمیسیون سازد. علاوه بر این، در برخی از جلسات از اعضای کمیته راهبردی دبیرخانه نیز برای حضور در جلسات کمیسیون دعوت شد. تفصیل فعالیت‌های کمیسیون در سال ۱۳۹۷ در این زمینه به شرح جدول زیر است:
گزارش عملکرد ترویجی کمیسیون در سال ۹۷ هم اکنون در سایت دبیرخانه کمیسیون قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات به نشانی https://foia.farhang.gov.ir قابل مشاهده است.
قانون دسترسی آزاد به اطلاعات در یک نگاه
قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات در ایران در سال ۱۳۸۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی و در سال ۱۳۸۸ به تأیید نهایی مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید؛ اما تدوین آیین‌نامه اجرایی و ابلاغ آن تا سال ۱۳۹۴ طول کشید.
راه‌اندازی سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات که در تیرماه ۱۳۹۶ صورت گرفت گام بزرگی در مسیر اجرای این قانون مترقی محسوب می‌شود؛ سامانه‌ای که بنابر اعلام کمیسیون مربوط، مردم می‌توانند با مراجعه و ثبت نام در آن، درخواست‌های خود را برای اطلاعات ثبت کنند و طبق قانون، دستگاه‌ها موظف اند ظرف حداکثر ۱۰ روز پاسخ درخواست‌ها را در حساب کاربری سوال کننده درج کنند.
با اینکه مطابق بند (ح) از ماده (۱) آیین‌نامه اجرایی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، همه مؤسسات عمومی شامل «سازمان ها و نهادهای وابسته به حکومت به معنای عام آن شامل دستگاه های اجرایی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری، نهادهای انقلابی، نیروهای مسلح، قوای قضائیه و مقننه و مؤسسات، شرکت ها، سازمان ها، نهادهای وابسته به آنها و بنیادها و مؤسساتی که زیر نظر مقام معظم رهبری اداره می شوند با رعایت تبصره ذیل ماده (۱۰) قانون و همچنین هر مؤسسه، شرکت یا نهادی که تمام یا بیش از پنجاه درصد سهام آن متعلق به دولت یا حکومت که در مجموعه قوانین جمهوری اسلامی ایران آمده است»، به موجب ماده (۵) قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات «مکلفند اطلاعات موضوع این قانون را در حداقل زمان ممکن و بدون تبعیض در دسترسی مردم قرار دهند» اما گویا روند عمل به این الزامات مصرح، در برخی نهادهای زیرمجموعه قوای سه‌گانه به کندی بسیار صورت گرفته است و این در حالی است که از تیرماه ۹۶ سامانه‌ای از سوی دبیرخانه کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، طراحی و در دسترس عموم قرار داده شده است که روند ارائه درخواست‌ها و پاسخگویی را برای مردم و دستگاه‌ها بسیار آسان کرده است.
نظرسنجی و میزان رضایت مندی مردم
بر اساس نظرسنجی الکترونیکی و اختیاری چند ماه گذشته سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، ۶۵ درصد شهروندان از نحوه پاسخگویی سازمان‌ها و نهادهای متصل به این سامانه رضایت کامل دارند که نسبت به آذرماه سال گذشته از رشد ۴درصدی برخوردار است. وزارت امور خارجه با ۹۷ درصد، کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات با ۹۳ درصد و شهرداری تهران با ۷۹ درصد، بیشترین میزان رضایت مردم را به خود اختصاص داده‌اند. ۱۹ درصد از شهروندان، پاسخ های ارائه شده از سوی دستگاه‌ها را کافی ندانسته اند و ۱۴درصد نیز پاسخ‌های دستگاه‌ها را بی ارتباط به سوالاتشان دانسته‌اند.
دسترسی آزاد به اطلاعات برای همه
به استناد آیین‌نامه ماده ۸ قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، هر شخص حقیقی یا حقوقی ایرانی می‌تواند درخواست خود برای دسترسی به اطلاعات را به صورت برخط از طریق درگاه الکترونیک حقیقی با ثبت‌نام در سامانه به آدرس foia.iran.gov.ir و ایجاد حساب کاربری، پیشخوان دولت الکترونیک، پست یا مراجعه حضوری به واحد اطلاع‌رسانیِ مؤسسه درخواست‌شونده، تسلیم کند.