قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز که در ضلع شمالی این جزیره و در ساحل دریا قرار دارد، مهم‌ترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. این قلعه به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی، در محلی موسوم به مورنا احداث شد. قلعه به شکل چند ظلعی نامنظم است و ۵۱۳ سال از ساخت آن می‌گذرد که قدمت تاریخی آن نیز درخور توجه است.
در زمان شاه عباس که به استعمار پرتغالی‌ها در ایران خاتمه داده شد، این قلعه به دست امام قلی خان از سرداران شاه عباس فتح گردید. قلعه‌های پرتغالی‌ها تقریباً در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد از جمله در بندر قشم، کنگ، عمان، رأس الخیمه، جزیره هرمز .
این قلعه‌ها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود ۳.۵ متر و برج‌هایی به ارتفاع حدود ۱۲ متر در ۴ گوشه قلعه ساخته شده‌اند. قلعه پرتغالی‌های هرمز شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. کلیسای بعضی از این قلعه‌ها، دارای دو ردیف ستون‌های سنگی دایره‌ای شکل با قوس‌های زیبایی از سنگ‌های مرجانی تراش خورده است.
با این حال در روزهای گذشته تصاویری از مرمت این بنای تاریخی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی دست به دست شد و دوستداران میراث فرهنگی از اینکه بنای اصلی قلعه پرتقالی ها در زیر انبوهی از سنگ و مصالح جدید دفن شده و قلعه شکل تاریخی خودد را از دست داده است، ابراز نگرانی کردند و آن را مصداق نوسازی و نه مرمت یک بنای تاریخی برشمردند.
حفاظت باید بر مبنای اصالت باشد
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قشم و کارشناس سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان درباره مرمت بناهای تاریخی به ایرنا گفت: حفاظت از یک بنای تاریخی باید بر مبنای اصالت باشد که خود چهار حوزه اصلی شامل مواد و مصالح، طرح و فرم، تکنیک و فن و محیط پیرامون را در بر می‌گیرد.
حامد ایمان طلب با تاکید بر اینکه پیش از تهیه طرح‌های حفاظتی باید مطالعات جامعی درباره آن اثر تاریخی انجام داد، گفت: باید از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان پرسید که آیا طرح حفاظت مصوب شورای فنی استان و وزارتخانه میراث فرهنگی برای قلعه پرتغالی های هرمز تهیه شده؟ آیا مطالعات آزمایشگاهی در خصوص قلعه پرتغالی های جزیره هرمزگان انجام شده است؟
این کارشناس مرمت بیان داشت: اگر میراث فرهنگی اقدامات و مطالعات اولیه و مورد نیاز برای آغاز مرمت را انجام داده است، گزارش آن را منتشر کند زیرا در شرایط کنونی در صحبت‌های مسئولان میراث فرهنگی این نکته که کارهای فنی پیش از مرمت انجام شده است، دیده نمی شود.
ایمان طلب با تاکیید بر اینکه با توجه به وجود قلعه های متعدد از پرتغالی ها در حوزه خلج فارس نیازمند مطالعات تطبیعی درباره بناهای آن هستیم افزود: قلعه های پرتغالی دارای سناریو بزرگی در حوزه خلیج فارس بوده و در نقاط مختلفی از جغرافیایی خلیج فارس و دریای عمان احداث شده‌اند؛ از این رو ابتدا لازم است که مشخص شود آیا مطالعات تطبیقی لازم در این زمینه صورت گرفته است یا نه.
این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد قشم یادآور شد: قلعه پرتغالی‌ها جزیره هرمز دارای لایه‌های مختلفی است و از زمانی که هسته اولیه آن توسط آلفونسو آلبرکرک بنا نهاده شد و حتی در دوره خود پرتغالی‌ها و پس از آن توسعه‌های یافته است بنابراین نیاز به مطالعات عمیق تاریخی در این بناها هستیم که مشخص شود هر بنا در چه دوره ای ساخته شده است تا بتوان بهترین تصمیم گیری را برای حفاظت از آن انجام داد.
کارشناس سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان گفت: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان و وزارتخانه میراث فرهنگی به طور قطع تاکنون پژوهش‌ها، کاوش‌ها و گزارش‌هایی در خصوص قلعه هرمز داشته‌اند که می بایست به عنوان پیشینه مطالعات مورد ارزیابی قرار گیرد و می‌تواند کمک شایانی به روند ارائه و اجرای طرح حفاظت داشته باشد.
وی گفت: ابهام دیگری که در خصوص مرمت این بنای تاریخی وجود دارد، این است که چرا مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در جریان این طرح و مرمت آن قرار نداشته و هیچ طرح مصوبی به عنوان حکم مرمتی وجود ندارد و حتی گفته می شود روند قانونی آن طی نشده است.
ایمان طلب یادآور شد: برای هر کار حفاظتی باید آسیب‌شناسی لازم انجام شود تا با دانستن علت بتوان به اصلاح معلول و حفاظت پرداخت و چنانچه مراحل شناخت و آسیب شناسی و جزئیات حفاظتی روند درستی طی نکرده باشند هرگونه اقدامی عواقب ناخوشایندی به همراه خواهد داشت چرا که خود اقدام ممکن است به عنوان آسیبی درطول عمر بنای تاریخی باشد.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قشم خاطر نشان کرد: به عنوان مثال باید مشخص شود طرح مصوبی که بخش مرمتی جدید به لایه اصیل اتصال می یابد چه مشخصاتی دارد.
مرمت باید بازگشت پذیر باشد
این کارشناس مرمت با بیان اینکه «مرمت اضطراری تعریفی دارد که براساس آن مداخله‌ای که انجام می‌شود و باید اصل برگشت پذیری داشته باشد» افزود: کاری که انجام داده اند، حفاظت اضطراری نیست؛حفاظت اضطراری مانند آتل بندی استخوان است و تنها اثر را در حالت تعادل و شرایط موجود نگه می‌دارد تا بیشتر تخریب نشود؛ قطعا ایجاد دیواره سنگ چین در مقابل دیواره اصلی شامل حفاظت اضطراری نمی‌شود.
وی به استناد ماده ۹ قطعنامه ونیز ۱۹۶۴ درباره مرمت آثار تاریخی اظهار داشت: بر اساس این قطعنامه، فرآیند مرمت، عملی بسیار تخصصی است، و هدف از انجام آن مراقبت و آشکار ساختن ارزش زیبایی شناختی و تاریخی یادمان است و بنای آن بر حفظ مواد و مصالح اصلی و مستندات اصیل است. مرمت باید در جایی که حدس و گمان آغاز می شود پایان یابد، و در چنین مواردی چنانچه افزودن بعضی بخش‌ها گریزناپذیر باشد باید آنها را از ترکیب معماری اصلی متمایز ساخت و بر آنها نشانه‌ای معاصر زد.
وی تاکید کرد: مرمت در همه موارد باید براساس مطالعه باستان شناختی و تاریخی یک یادمان باشد و از آن تبعیت کند بنابراین هر جا مرمت براساس حدس و گمان باشد باید فوراً متوقف شود و همچنین زمانی که طرح صحیح و استناد درست ندارد باید کار را متوقف کنند.
وی ادامه داد: سؤال دیگر این است که انتخاب پیمانکار و اسناد مناقصه براساس چه اطلاعاتی از طرح مرمت مصوب تهیه شده است؛ این موارد نشان می دهد که روند کار به شکل صحیح و اصولی طی نشده است.
این کارشناس مرمت پیشنهاد داد که دفتر فنی و مدیران میراث فرهنگی هرمزگان در ابتدای امر مطالعه‌های جامعی در خصوص قلعه های پرتغالی ارائه دهند و حتی نسبت به ایجاد پایگاه پژوهشی قلعه‌های تاریخی پرتغالی اقدام کنند.
وی اظهار داشت: پس از انجام مطالعات نسبت به ارائه گزارش فنی اقدام و بر اساس طرح مصوب و حکم مرمتی در وزارتخانه میراث فرهنگی نسبت به کار مرمت اقدام کنند، چرا که ارزش های این مجموعه آثار معماری ایجاب می کند دقت بیشتری نموده و از هدر دادن منابع پرهیز شود.
نوع مواد و مصالح مصرفی در مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز باید مشخص شود
کارشناس ارشد باستان شناسی هم گفت: براساس تصاویر منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی نمی‌توان قضاوت درستی داشت، این تصاویر نشان می‌دهد از سنگ‌های قدیمی استفاده شده ولی باشد مشخص شود از چه مواد و مصالحی برای کار استفاده کرده‌اند.
داریوش جانکی پور ابراز داشت: تعریف مرمت با بازسازی هم متفاوت است و در بازسازی ممکن است از سیمان به جای ساروج استفاده شود ولی در مرمت باید از مصالح بوم آور استفاده کرد.
وی افزود: اکنون وزارتخانه کار را در قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز متوقف کرده تا طرح مرمتی آن مشخص شود و معلوم شود در آنجا چه کرده‌اند.
کارشناس ارشد باستان شناسی ابراز داشت: اداره کل میراث فرهنگی هرمزگان در اصل باید هماهنگی های لازم را با وزارتخانه میراث فرهنگی انجام می‌داد که در ظاهر به خاطر استانی بودن بودجه این کار را انجام نداده است، با توجه به ضعف مالی میراث فرهنگی برای مرمت این ماجراها در استان رخ می‌دهد.
جابه‌جایی معدن خاک سرخ اولین اقدام حفاظتی بود
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان درباره نقدهای وارده به مرمت قلعه پرتغالی ها به ایرنا اظهار داشت: اردیبهشت سال گذشته یک میلیارد و ۴۷۰ میلیون تومان اعتبار ملی به این اداره کل ابلاغ شد که آن را برای مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز در نظر گرفته شد.
عباس نوروزی ادامه داد: با توجه به فرصت اندک تا تیرماه امسال که پایان سال مالی به شمار می‌رود، می بایست برای جذب سریع این اعتبار اقدام می‌شد و به همین دلیل با ترک تشریفات انجام مناقصه و اخذ مجوز از استانداری هرمزگان نسبت به اخذ اعتبار اقدام شد.
وی اضافه کرد: شرکت‌های پیمانکاری مرمت با توجه به شرایط مالی حاضر به همکاری نبودند که در نهایت شرکت تاجواره راضی به انجام این مرمت اضطراری شد.
این مقام مسوول ابراز داشت: در نخستن اقدام سوله خاک سرخ معدن خاک سرخ جزیره هرمز پس از ۲۰ سال با کمک فرمانداری بندرعباس جمع‌آوری شد؛ فعالیت این سوله موجب تغییر رنگ قلعه هرمز شده بود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان افزود: این اقدام از تخریب بیشتر قلعه ناشی از تردد ماشین آلات سنگین همچون لودر و کامیون‌ها جلوگیری کرد و حریم قلعه آزاد شد.
سُستی سنگ ها و دیواره قلعه هرمز برای گردشگران و فروشندگان صنایع دستی خطرناک بود
نوروزی افزود: قلعه پرتغالی های جزیر هرمز دارای ۲ در ورودی است که تنها در ضلع شمالی آن قابل استفاده است و صنعتگران صنایع دستی و فروشندگان این مصنوعات نیز از سایه دیوار ضلع شمال غربی استفاده می کنند.
وی اضافه کرد: با توجه به سُست بودن سنگ‌ها و دیواره قلعه که احتمال داشت هر لحظه بر سر گردشگران فعالان صنایع دستی تخریب شود، همچنین نبود طرح مرمتی انجام کارهای حفاظتی در دستور کار قرار گرفت.
این مقام مسوول اضافه کرد: در این طرح سنگ‌های سست و فرسوده را بیرون آورده و سنگ‌های معدنی که پرتغالی‌ها برای احداث قلعه استفاده کرده بودند با قبلی ها جایگزین شد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان افزود: پرتغالی ها برای احداث قلعه از سنگ های جزیره هرمز استفاده کرده‌اند و پیمانکار مرمت اضطراری نیز از همان سنگ‌ها استفاده کرده است و برای بکارگیری مصالح اقدام به انجام آزمایش کرده و استحکام و نوع خاک، سنگ و مصالح بکار رفته در آن مشخص شده است.
وی اضافه کرد: در صورتی که دفتر فنی اعلام کند چیدمان اشتباه است با هزینه پیمانکار همه کارهای انجام شده به حالت قبلی بازگردانده می‌شود و این نکته را هم باید در نظر داشت که تاکنون ریالی بایت مرمت اضطراری قلعه پرتغالی های هرمز پرداخت نشده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هرمزگان یادآور شد: نتایج آزمایش های انجام شده روی مصالح قلعه پرتغالی های هرمز امروز توسط شرکت پیمانکاری به این اداره کل تحویل داده می‌شود و در صورت اشتباه بودن قلعه به حالت اولیه بازگردانده می‌شود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اکنون تنها یک نفر در شهرستان بستک فناوری ساخت ساروج را بلد است که چند نفر را برای فراگیری آن اعزام فرستادیم اما به دلیل کهولت سن، این کار میسر نشد.
گزارش فنی در حال ارسال به وزارتخانه میراث فرهنگی است
وی ابراز داشت: برای کار انجام شده در قلعه هرمز از مصالح سنگ و ملات باتارد (شامل آهک ماسه شیرین و سیمان) که وزارت میراث فرهنگی در بسیاری از بناهای تاریخی بکار می برد، استفاده شد و گزارش فنی کار برای اعلان نظر در حال ارسال به وزارتخانه است.
نوروزی ادامه داد: هنگام جداره سازی شکل قلعه نو نشان داده می‌شود که این تازگی به مرمز زمان تغییر می‌کند و یک لایه سنگ نما برای قلعه استفاده شده که از اسفند ماه جلوی ادامه کار توسط وزارخانه میراث فرهنگی گرفته شده است.
وی اشاره کرد: دیوار کنار لوله‌های توپ در سال ۸۷ ایجاد شده که به دلیل اشتباه بودن اجرا جلوی کار گرفته شده و اکنون اصلاح شده است، قطر دیواری که در آن سال احداث شده از قطر اصلی دیوار قلعه پرتغالی ها بیشتر بود.
مرمت بناهای تاریخی هرمزگان در حد تثبیت و نگهداری است
نوروزی گفت: به علت اضطراری بودن مرمت و اینکه بخواهیم حکم مرمتی بگیریم موضوع را به تهران اعلام نکردیم، مرمت ها در این استان با توجه به ضعف مالی درحد تثبت و نگهداری است و در هرمز نماسازی، تثبیت و نگهداری انجام شده تا خطر و حادثه‌ای برای گردشگران و فروشندگان صنایع دستی ایجاد نشود.
نوروزی اشاره کرد: همچنین در مرمت آثار تاریخی باید به تاثیر زمان در ایجاد تغییرهای آب و هوایی و جغرافیایی توجه شود، ۴۰۰ سال قبل که قلعه پرتغالی های هرمز احداث شد سطح آب پایین‌تر بوده و این قلعه به طور کامل در خشکی قرار داشته است.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان خاطر نشان کرد: بالا آمدن سطح آب موجب شده اسکله و برخی دیگر از سازه های وابسته به قلعه پرتغالی‌ها به تدریج زیر آب رفته و به باستان شناسی دریایی نیاز باشد.