مشخصات بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی در حدود ۷۰۰ سال قبل، باغ بزرگی به نام اسفریس بوده است که شیخ در بخشی از باغ به ارشاد و تدریس مریدان می‌پرداخته و این ابنیه در زمان حیات شیخ صفی به عنوان یک مجموعه خانقاهی مطرح بوده و پس از وفات وی در سال ۷۳۵ ه.ق فرزند وی صدرالدین موسی، برج مقبره ای شکلی به نام الله الله در محل دفن وی احداث کرده است.
در طول حکومت شاهان صفوی بخش‌های الحاقی به مجموعه بناهای قبلی افزوده شده، به طوری که این مجموعه به مقبره خانوادگی خاندان صفوی از جمله زن ، فرزندان ، نوادگان و تنی چند از افراد صاحب مقام ، همچنین شاه اسماعیل تبدیل شده و در حال حاضر به عنوان یک مجموعه آرامگاهی محسوب می‌شود.
این مجموعه با دارا بودن بناهایی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ ه.ق به عنوان تزیینات معماری، کاشیکاری، معرق، نقاشی دیواری، صندوق‌های قبور منبت و مشبک‌کاری شده ، درب‌های نقره‌ای و تالار چینی‌خانه بیانگر شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفوی در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده و در ۹ مرداد ۱۳۸۹ برابر با ۳۱ جولای ۲۰۱۰ در ردیف آثار فرهنگی- تاریخی یونسکو قرار گرفته است.
مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی از قسمت‌ها و بخش‌های مختلفی همچون سر در ورودی، حیاط بزرگ، راهرو میانی یا صحن کوچک، چله خانه جدید یا قربانگاه، مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی، صحن اصلی یا حیاط داخلی، جنّت سرا، دارالحدیث یا طاق متولّی، نمای بیرونی قندیل خانه، درگاه ورودی قندیل خانه، چینی خانه، آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد الله الله، حرم‌خانه و شهیدگاه تشکیل شده است که هر یک ویژگی‌ها و خصوصیات مشترک و خاص خود را دارند.
در این میان مقبره شاه اسماعیل صفوی مزین به هنرهای تزئینی و نقاشی این دوره است به طوری که طبق نظر کارشناسان امر، صندوق قبر او از گران‌ترین نوع خاتم‌کاری درست شده و داخل گنبد آرامگاه نیز به نقاشی‌های زیبای آن دوره مزین است.
کل مقبره شاه اسماعیل در سمت شرقی محوطه شاه‌نشین این ابنیه تاریخی قرار دارد و قبر شاه با ابعاد یا مساحت ۲.۵ در ۳.۵ متر در وسط یک اتاق مربع شکل واقع شده و بدنه دیوارهای داخلی با کاشی‌های لاجوردی نفیس، همراه با نقش‌هایی با آب طلا پوشیده شده است.
در وسط کاشی‌های دیوار سمت چپ، از در ورودی، قطعه سنگی نصب شده که در آن پنجه انسانی به ابعاد بزرگ‌تر نقش بسته است و این کاشی‌ها تقریبا تا ارتفاع سه متری دیوارهای محوطه را می‌پوشاند و بالاتر از آنها به شکل استوانه درآمده و گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را تشکیل داده است.
جلوه‌های معماری و هنر اسلامی
طبق نظر کارشناسان، دوره صفویه شاهکاری از هنر و نمونه‌ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می‌رود که در دوران حکومت صفویه به شکل کامل‌تری تکمیل و توسعه یافته و بناهای متعدد، گنجینه کتاب و قالی‌های نفیس بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به آن اضافه شده است.
هنرهای ارزشمندی همچون خاتم‌کاری، معرق، منبت‌کاری، کاشیکاری، معرق، گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طاکاری، نقاشی و تنگ‌بری در آن بناها مشاهده می‌شود و نظر خاورشناسانی از قبیل آدام اولئاریوس، مارتین ای. ویور، پیترو، دلاواله، دونالد، کریستی ویلسن، آرتور، ایهام و تاورنیه را جلب کرده و این امر در نوشته‌های آنها مشهود است.
در قسمت‌های مختلفی از بنا کتیبه‌های زیبا و پرمفهومی به کار رفته است و آیاتی از کلام الله مجید، ادعیه و احادیث، به صورت کتیبه‌هایی بسیار زیبا بر روی کاشی‌ها نقش بسته که از اهمیت هنری شایان توجهی برخوردار است.
طبق نظر کارشناسان، دوره صفویه شاهکاری از هنر و نمونه‌ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می‌رود که در طول حکومت صفویه به شکل کامل‌تری تکمیل و توسعه یافته و بناهای متعدد، گنجینه کتاب و قالی‌های نفیس بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به آن اضافه شده است.
آیاتی که در این کتیبه‌ها مورد توجه قرار گرفته، اغلب از سوره‌های آل عمران، نساء، اسراء و دیگر سوره‌هاست و نوع احادیث نیز نبوی بوده که بر روی کتیبه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. مفاهیم بیشتر کتیبه‌ها، انسان را به پرستش خدای یکتا دعوت کرده و ترس از عذاب و قهر خداوند را گوشزد می‌کند، یعنی معابد و پرستشگاه‌ها مخصوص عبادت ذات یکتای خداست و همه انسان‌ها باید از خداوند و رسول او فرمان ببرند.
هنرمندان ایرانی با به کارگیری طرح‌های گوناگون ساده تا خوشنویسی در تزیینات و معماری‌ها خلاقیت، ابتکار و نبوغ خود را نشان داده اند و هنر کاشیکاری با وجود سابقه پیش از اسلام، در دوره اسلامی شکل تازه ای به خود گرفته و با داشتن طرح‌های گل و بوته به شکل قرینه در زمینه نقوش، تنوع رنگ و تلفیق هنر نقاشی و خوشنویسی را به اوج رسانده است.
استفاده از این هنر در این دوره در ساختمان مساجد و مدارس سبب شده تا آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات ائمه (ع) زینت‌بخش این هنر متعالی شود و همان طور که در آثار معماری اسلامی مشهود است، پیام اصلی به طور مستقیم از طریق کتیبه‌ها ابلاغ می‌گردد.
این کتیبه‌ها با گذشت زمان اهمیت بسیار بافته و به صورت کارهای هنری در آمده اند و تنوع وسیع سبک‌های کتیبه‌ای که در معماری اسلامی به ویژه معماری دوره صفویه به کار رفته، موضوعی بسیار مهم و قابل بررسی است و دارای بیان مستقیم و اشارات باریک هستند و متن آنها معمولا از منابع مشهور و محکمی همچون قرآن، گفتار پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) استخراج شده است.
شهر تاریخی و فرهنگی اردبیل به عنوان مرکز استانی به همین نام و با جاذبه‌های تاریخی، طبیعی، اقتصادی و مذهبی در شمال ایران واقع شده است.
منابع
اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استانن اردبیل
مقاله "اهمیت و ارزش بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی در معماری و هنزهای اسلامی" نوشته : حسن مجزبی* ، علی غالمی فیزوسجائی
مقاله "تزئینات کتیبه ای نمای بیرونی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی" نوشته: دکتر مهناز شایسته فر و ملکه گلمغانی از دانشگاه تربیت مدرس تهران
دانشنامه آزاد