چاقی عمومی و شکمی در قرن ۲۱ رو به رشد است و یکی از بزرگترین چالش‌های سلامت در جهان به حساب می‌آید. در میان عوامل خطر آفرین برای بیماری‌های غیرواگیر، رژیم غذایی ناسالم و عدم فعالیت فیزیکی، دو عامل اصلی در ایجاد اضافه وزن و چاقی هستند.
به گفته متخصصان، بارزترین پیامدهای ناشی از اضافه وزن و چاقی برای سلامت شامل فشار خون بالا، افزایش چربی خون، بیماری‌های کرونر قلب، سکته ایسکمیک، دیابت نوع ۲ و انواع سرطان است.
متخصصان می‌گویند که ۷۰ درصد مرگ و میرها مربوط به بیماری‌های غیرواگیر است که مهمترین آنها بیماری‌های قلبی و عروقی است و چاقی از ریسک فاکتورهای این بیماری‌ها محسوب می‌شود.
وضعیت چاقی در ایران و جهان
بارزترین پیامدهای ناشی از اضافه وزن و چاقی برای سلامت شامل فشار خون بالا، افزایش چربی خون، بیماری‌های کرونر قلب، سکته ایسکمیک، دیابت نوع ۲ و انواع سرطان استدر سال ۲۰۰۵ میلادی، تعداد کل بزرگسالان دچار اضافه وزن در جهان، ۹۳۷ میلیون و تعداد افراد چاق، ۳۹۶ میلیون برآورد شده بود. این تعداد در مقایسه با آن زمان ۲ برابر شده است. در سال ۲۰۰۵ در ایران شیوع اضافه وزن و چاقی در مردان و زنان به ترتیب ۴۲.۸ درصد و ۵۷ درصد بوده، اما نکته مهم این‌جاست که اطلاعات محدودی در رابطه با روند چاقی در ایران در دسترس محققان وجود دارد.
درباره میزان چاقی در ایران، اظهار و نظرها چندان دقیق نیست، با این حال «حسین فرشیدی» معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز ۲۹ دی ماه ۱۴۰۱ در افتتاحیه هشتمین کنگره پیشگیری و درمان چاقی گفت: بیش از ۵۶ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال کشور دارای شاخص توده بدنی بالای ۳۰ و اضافه وزن و چاقی هستند.
همچنین «محمد هاشمی» دبیر اجرایی هشتمین کنگره پیشگیری و درمان چاقی ایران از رشد ۵.۵ برابری شمار افراد چاق در کشورمان طی ۴ دهه گذشته خبر داد و گفت: ۹۰ درصد ایرانی‌ها تحرک کافی ندارند. روند شیوع چاقی در کشور ما نیز رو به افزایش است و از سال ۱۳۵۹ تاکنون، شمار افراد چاق در ایران ۵.۵ برابر شده که این امر ناشی از تغییر سبک زندگی بوده است. بیش از ۱۵ درصد کودکان و نوجوانان کشور ما به چاقی مبتلا هستند.
در عین حال، در گزارشی با عنوان «حال خوب با وزن مناسب» که در گروه اجتماعی خبرگزاری ایرنا منتشر شده، آمده است: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گزارش می‌دهد، ۷۰ درصد ایرانیان به چاقی و اضافه وزن (۴۷ درصد اضافه وزن و ۲۳ درصد چاقی) مبتلا هستند و افزون بر آن، ۴.۵ درصد جمعیت کشور نیز از چاقی مفرط رنج می‌برند. ایران در رتبه ششم فهرست کشورهای چاق دنیا قرار دارد؛ آمریکا، عربستان، ترکیه، مصر و لیبی به عنوان رتبه‌های اول تا پنجم کشورهای چاق دنیا هستند و بر اساس آمارهای مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، چاقی از ۲۰ درصد در ۴۰ سال گذشته به ۷۰ درصد افزایش یافته و در این میان مسائل ژنتیکی همراه با پدیده‌های محیطی از جمله سبک زندگی، غذا خوردن و استرس در چاقی موثر است.
اکنون اضافه وزن در بیش از ۲۰ درصد از جوانان ایرانی شایع است و رتبه دختران و پسران ۱۹ ساله ایرانی در جدول اضافه وزن به ترتیب از ۹۶ و ۱۰۵ به رتبه‌های ۶۸ و ۸۱ رسیده است؛ همچنین میزان شیوع اضافه وزن در دختران از ۶ به بیش از ۲۶ درصد و در پسران از سه به ۲۴ درصد افزایش یافته است. در فهرست رتبه‌بندی جهانی در زمینه چاقی نیز دختران ۱۹ ساله ایرانی با ۴۳ پله سقوط دارای رتبه ۵۵ و پسران با ۳۹ پله سقوط در رتبه ۷۴ هستند. این آمار و ارقام نشان می‌دهد وضعیت چاقی در میان نوجوانان ایران در چهار دهه گذشته، بدتر شده است.
اکنون اضافه وزن در بیش از ۲۰ درصد از جوانان ایرانی شایع است، میزان شیوع اضافه وزن در دختران از ۶ به بیش از ۲۶ درصد و در پسران از سه به ۲۴ درصد افزایش یافته استچاقی چیست؟
چاقی یک بیماری مزمن است که با بیش از حد بودن چربی بدن مشخص می‌شود. چاقی را معمولا با شاخص توده بدنه یا BMI می‌سنجند، اما روش بهتر و دقیق‌تر، استفاده از آنالیز ترکیب بدن است که محاسبه مقاومت بیومتریک یا BIA نیز نامیده می‌شود. علت تجمع چربی اضافه این است که تعداد کالری‌های مصرف شده از تعداد کالری‌های سوزانده شده بیشتر است.
در افراد سالم، چربی بدن که با BMI تفاوت دارد، در زنان و مردان متفاوت است. چربی بدن به دو گروه چربی ضروری و چربی ذخیره‌ای تقسیم می‌شود. چربی ضروری، چربی است که برای عملکرد صحیح بدن ضروری است. چربی ذخیره‌ای، چربی است که زیر پوست ذخیره می‌شود و برای عملکرد صحیح بدن ضروری نیست.
در مردان، چربی ضروری حدود ۳ درصد وزن بدن و در زنان حدود ۱۲ درصد وزن بدن را تشکیل می‌شود. بازه سالم چربی بدن در مردان ۱۸ تا ۲۴ درصد و بازه سالم چربی در زنان، ۲۵ تا ۳۱ درصد است.
چاقی به یک عارضه جهانی تبدیل شده و باعث افزایش امراض و مرگ و میر در حد هشدار شده است. با این‌که چاقی و عارضه‌های آن تا اندازه زیادی به صورت فیزیکی نشان داده می‌شوند، عوارض روان شناختی آن نیز بسیار ناراحت کننده است.
ارتباط چاقی و اختلالات روانی
بر اساس شواهد، میان چاقی و اختلالات روانی، رابطه همبستگی وجود دارد.«نازنین آهنگری» دکترای روان شناسی بالینی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: در بیماران چاقی که به دنبال درمان می‌روند، نرخ شیوع بیماری‌های روانی کاموربید یا بیماری‌هایی که هم زمان اتفاق می‌افتند، ۴۰ تا ۶۰ درصد بیشتر است. اختلالاتی که معمولا با چاقی همراه هستند عبارتند از اختلالات در خوراک، اختلالات مصرف مواد مخدر، اختلالات اسکیزوفرنی، اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، اختلالات شخصیت، بیش فعالی و نقص توجه و اختلال استرس پس از سانحه.
«دکترای روان شناسی بالینی»: اختلالاتی که معمولا با چاقی همراه هستند عبارتند از اختلالات در خوراک، اختلالات مصرف مواد مخدر، اختلالات اسکیزوفرنی، اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، اختلالات شخصیت، بیش فعالی و نقص توجه و اختلال استرس پس از سانحهوی ادامه می‌دهد: در خانواده‌های ۸۰ درصد بیماران چاق، سابقه چاقی وجود دارد. علاوه بر ژنتیک، دو عامل روان شناختی می‌تواند در این زمینه موثر باشد. اول همانندسازی با والدین چاق و دوم، یاد گرفتن روش‌های دهانی برای مقابله یا مدارا با اضطراب است.
این دکترای روان شناسی بالینی می‌گوید: بعضی انواع افسردگی، به خصوص اختلال عاطفی فصلی با افزایش وزن مرتبط است. بر اساس مقاله‌ها، اکثر کسانی که در مناطق موسمی زندگی می‌کنند، می‌گویند که در پاییز و زمستان، اشتها و وزن‌شان افزایش و در بهار و تابستان، کاهش می‌یابد. بیماران افسرده معمولا وزن‌شان را از دست می‌دهند، اما بعضی افزایش وزن پیدا می‌کنند.
محققان اعتقاد دارند که بعضی عوامل خاص و مشخص، مثل سوابق خانوادگی، عوامل زمینه ساز، ساختارهای شخصیتی یا مناقشات پنهان در ضمیر ناخودآگاه باعث چاقی می‌شوند. با این حال، افراد چاق ممکن است از هر گونه اختلال روانی رنج ببرند و الزامی وجود ندارد که حتما این عوامل را داشته باشند.
آهنگری در این زمینه نیز می‌گوید: بسیاری از بیماران چاق، آشفتگی هیجانی دارند و به علت در دسترس بودن مکانیسم پرخوری در محیط زندگی، یاد گرفته‌اند که از گرسنگی مفرط یا اشتهای بیش از حد زیاد به عنوان ابزاری برای مقابله یا مدارا با مشکلات روان شناختی استفاده کنند.
چطور جامعه نسبت به چاقی حساس شود؟
ارتقای سلامت شامل فرآیندهایی است که به واسطه آن، افراد تشویق می‌شوند که انتخاب‌های سالم و بهتری داشته باشند. ارتقای سلامت با استفاده از روش‌هایی مانند آموزش و مشاوره و پویش‌های اجتماعی و عمومی اتفاق می‌افتد. در این زمینه، نظام سلامت باید رویکردهای متفاوتی داشته باشد و جامعه را در مسیر پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها، همراهی کند. زیرا همین پیشگیری است که می‌تواند از هزینه‌های درمان و فشار مضاعف به نظام سلامت و سازمان‌های بیمه گر جلوگیری کند.
به طور مثال در کشور ما باید سازمان‌های بیمه گر پایه مانند سازمان بیمه سلامت و سازمان تامین اجتماعی در زمینه پیشگیری فعالیت گسترده‌تر و اجرایی‌تری داشته باشند. در نظر گرفتن مشوق‌ها برای کاهش اضافه وزن یا پیگیری وضعیت برخی از بیمه شدگانی که دچار اضافه وزن هستند، باید در دستور کار این سازمان‌ها قرار بگیرد.
از طرفی می‌توان از پویش‌های اجتماعی و عمومی استفاده کرد. زیرا همین پویش‌ها می‌توانند افکار عمومی را با سیاست گذاران سلامت همراه کرده و منجر به ارتقای سواد سلامت و در نتیجه کاهش ریسک فاکتورها شوند.
نکته قابل تامل دیگر این است که بر اساس اعلام معاونت بهداشت وزارت بهداشت قرار بود سیزدهمین بسیج ملی تغذیه با شعار «حال خوب با وزن مناسب» از ۲۴ دی تا ۷ بهمن ۱۴۰۱ در سراسر کشور برگزار شود. هرچند روزهای مختلف این بازه زمانی، نام گذاری هم شده بودند و احتمالا این بسیج ملی برگزار شده، اما تقریبا هیچ اطلاع رسانی در سطح شهر یا رسانه یا فضای مجازی در این زمینه به چشم نمی‌خورد. این‌که برگزاری یک بسیج ملی برای تغذیه بهتر و مبارزه با چاقی چقدر باید به عمق جامعه نفوذ کند، قدر مسلم اهمیت دارد، اما این‌که چطور چنین پویشی برگزار شود و جامعه چقدر از آن آگاهی داشته باشد یا با آن همراهی کند هم مهم است. حالا وزارت بهداشت باید از خود بپرسد که آیا این بسیج ملی در جامعه نفوذی داشته و به نتیجه رسیده یا فقط پای تریبون درباره آن صحبت شده و هزینه‌هایی در دانشگاه‌های علوم پزشکی صرف آن شده است.
وزارت بهداشت، پویش اجتماعی مبارزه با چاقی راه بیندازد
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۹۸ و قبل از وقوع اپیدمی کرونا، پویش کنترل فشار خون راه انداخته بود. پویشی اجتماعی که به واسطه آن، بسیاری از افرادی که اطلاعی از فشار خون بالای خود نداشتند، از ابتلا به آن با خبر شده و به دنبال درمان رفتند. هرچند این پویش به واسطه برخورد به ماجرای کرونا، چندان دنبال نشد و مشخص نشد که آیا نتایج آن در جایی مانند پرونده الکترونیک سلامت افراد ثبت شده یا خیر.
در جهان امروز، از پویش‌های سلامت برای افزایش آگاهی در مورد مسائل مهم بهداشتی و تحریک گروه‌های مختلف برای بهره مندی از خدمات سلامت، استفاده می‌شود. زیرا به واسطه افزایش دانش افراد می‌توان به مرور، تغییر نگرش هم ایجاد کرد و بعد از برنامه‌های مداخله‌ای دیگر استفاده کرد.
در واقع وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان تولیت سلامت، باید علم و هنر این را داشته باشد که با ارتباطات موثر، پویش‌های اجتماعی راه بیندازد و جامعه را با خود همراه نموده و صداهای خیرخواه سلامت را تقویت کند و از انتقاد رویگردان نباشد.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان تولیت سلامت، باید علم و هنر این را داشته باشد که با ارتباطات موثر، پویش‌های اجتماعی راه بیندازدهر اقدام موثر در راستای بهبود سلامت، از مسیر ارتباطات و رسانه می‌گذرد. «کیانوش جهانپور» کارشناس سلامت و رسانه در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: پویش‌های سلامت شامل انتشار راهبردی اطلاعات و اطلاع رسانی به مردم به منظور بهبود مستمر سلامت یا کمک به گروه‌هایی از مردم برای ارتقای مقاومت در برابر تهدیدهای بهداشتی و اتخاذ رفتارهایی است که منجر به ارتقای سلامت شود. در این زمینه، متخصصان ارتباطات سلامت که این پویش‌ها را برگزار و هدایت می‌کنند، نقش زیادی در مهار رفتارهای آسیب رسان و ترویج رفتارهای سالم میان جامعه و افراد در معرض خطر دارند.
جهانپور ادامه می‌دهد: اول باید ببینیم که آیا شواهد کافی وجود دارد که نشان دهد یک مشکل سلامتی به طور قطعی در یک جامعه یا جمعیت خاص وجود دارد. سپس باید تعیین شود که آیا مداخلاتی در گذشته انجام شده یا اگر انجام شده، موفق بوده یا خیر. در کشور ما پویش‌های موفقی مثل بسیج ملی ریشه کنی فلج اطفال، پویش ترویج شیر مادر، واکسیناسیون عمومی برنامه جامع کشوری، ترویج استفاده از نمک ید دار، واکسیناسیون سرخک، طرح محله محور مقابله با کرونا، پویش ملی غربالگری فشار خون بالا انجام شده که نشان می‌دهد این ظرفیت اجتماعی و فرهنگی در نظام سلامت ایران موجود است.
این کارشناس سلامت و رسانه درباره اهمیت پویش مقابله با اضافه وزن و چاقی نیز به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: رژیم‌های غذایی ناسالم و سوء تغذیه ناشی از آن، محرک‌های اصلی بیماری‌های غیرواگیر در سراسر جهان هستند. افراد دچار اضافه وزن و چاق، در مقایسه با افرادی که وزن سالم دارند، در معرض خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها قرار دارند.
جهانپور ادامه می‌دهد: چاقی تنها معضل سلامتی امروز ایران و جهان نیست، قطعا در کنار آن سایر ابعاد سبک زندگی و به ویژه موضوع داغ این روزها یعنی آلودگی هوا به شدت بر سلامتی موثرند، اما شاید اراده سیاسی برای تغییر و اصلاح وضعیت هرکدام از آنها نقش موثرتری داشته باشد تا مقابله با افزایش وزن، به عبارتی راه اندازی پویش همگانی موفق در این مسیر دست یافتنی‌تر به نظر می‌رسد.
پویش‌های موفقی مانند بسیج ملی ریشه کنی فلج اطفال، پویش ترویج شیر مادر، واکسیناسیون عمومی برنامه جامع کشوری، ترویج استفاده از نمک ید دار، واکسیناسیون سرخک، طرح محله محور مقابله با کرونا، پویش ملی غربالگری فشار خون بالا انجام شده که نشان می‌دهد این ظرفیت اجتماعی و فرهنگی در نظام سلامت ایران موجود استتجربه جهانی برای مقابله با چاقی
بر اساس مطالعه فدراسیون جهانی چاقی و RTI بین المللی، شیوع اضافه وزن و چاقی تا سال ۲۰۶۰ بیش از ۳.۳ درصد از تولید ناخالص داخلی برای اقتصاد جهانی هزینه خواهد داشت. هزینه‌های بهره وری سالانه در سراسر ایالات متحده فقط برای غیبت‌های مرتبط با چاقی و پیامدهای ناشی از آن بین ۳.۳۸ تا ۶.۳۸ میلیارد دلار برآورد شده است. در ایران احتمالا این عدد از ۳۰ هزار میلیارد تومان در سال فراتر می‌رود.
چاقی با کاهش بهره‌وری و امید به زندگی و افزایش هزینه‌های ناتوانی و مراقبت‌های بهداشتی، تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد ملی دارد. در حال حاضر ۲۳۶ بیماری وجود دارد که با چاقی مرتبط هستند. داده‌های اخیر نشان می‌دهد که هزینه‌های مراقبت‌های پزشکی ناشی از چاقی در ایالات متحده تقریباً فراتر از ۱۵۰ میلیارد دلار در سال است.
چاقی و اضافه وزن که زمانی به عنوان یک مشکل جوامع ثروتمند در نظر گرفته می‌شد، در سرتاسر جهان در حال افزایش است. به گونه‌ای که حدود ۴۴ درصد از مردم در سراسر جهان با اضافه وزن یا چاقی دست و پنجه نرم می‌کنند. شاید برای برخی تعجب آور باشد، طبق آخرین تحقیقات، ۷۰ درصد از کسانی که با مشکلات اضافه وزن مواجه هستند در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند.
سازمان جهانی بهداشت می‌گوید که بحران جهانی چاقی ناشی از افزایش مصرف غذاهای پرکالری و چرب و کمبود ورزش و ناشی از تغییر سبک زندگی است، برای مثال، ماهیت بی‌تحرکی بسیاری از مشاغل، تغییر شیوه‌های حمل و نقل و افزایش شهرنشینی از آن جمله است.
مدت‌هاست پویش‌های پیشگیری از چاقی توسط سازمان جهانی بهداشت و نهادهای پیشرو بهداشت عمومی حمایت می‌شود. سازمان جهانی بهداشت توصیه می‌کند که کشورها پویش‌های رسانه‌های جمعی را در مورد رژیم‌های غذایی سالم برای کاهش مصرف چربی‌ها، قندها و نمک و ترویج مصرف میوه و سبزیجات اجرا کنند.
جهانپور در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: در سال ۲۰۲۲ روز جهانی چاقی با این پیام که «همه باید اقدام کنند» همراه بود، کمپین سلامت عمومی نیز تلاشی است برای متقاعد کردن یک جامعه برای انجام رفتارهایی که سلامت را بهبود بخشد یا از رفتارهای ناسالم خودداری شود. در بریتانیا پویش تغییر برای زندگی با هشتگ Change۴Life تلاش دارد به خانواده‌ها کمک کند تا با تغذیه بهتر و تحرک بیشتر زندگی سالم‌تری داشته باشند، چنانکه Change۴Life اکنون یک برند قابل اعتماد و شناخته شده است و ۹۷ درصد از مادران دارای فرزندان ۵ تا ۱۱ ساله از آن آگاهی دارند و آن را با تغذیه سالم مرتبط می‌دانند.
وی ادامه می‌دهد: در حالی که تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان ما اضافه وزن دارند یا چاق هستند، آخرین نظرسنجی ملی رژیم غذایی و تغذیه نشان می‌دهد که به دنبال کمپین فوق در بریتانیا، مصرف قند کودکان از سن چهار تا ده سالگی از سال ۲۰۱۳ به طور پیوسته در حال کاهش است.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در این زمینه باید ، به فکر مداخله اجتماعی و ارتقای سواد سلامت جامعه باشد تا از سرعت گسترش اضافه وزن و چاقی در کشور که هزینه‌های بسیاری بر فرد، جامعه، نظام سلامت، بودجه خانوار و حتی بودجه ملی دارد، کاسته شوداین کارشناس سلامت و رسانه می‌گوید: پویش Change۴Life از سال ۲۰۰۹ به عنوان بخشی از یک آرمان ملی با هدف وزن سالم، زندگی سالم توسط دولت بریتانیا راه اندازی شد و در سال ۲۰۲۱، تحت نام تجاری Better Health قرار گرفت. این پویش به ۹۹ درصد از گروه‌های هدف رسیده است.
جمع‌بندی
کنترل چاقی به یکی از بالاترین اولویت‌ها برای سلامت عمومی در کشورهای توسعه یافته تبدیل شده است. در غیاب رویکردهای پرخطر ایمن، مؤثر و فراگیر و در دسترس مانند داروها و جراحی، توجه به رویکردهای جامعه محور و پویش‌های اجتماعی مناسب‌ترین حالت است.
استراتژی مناسب، اعمال سیاست‌های بالادستی و تغییرات قانونی برای تغییر محیط‌هایی که در آن زندگی می‌کنیم با ارائه انگیزه برای تغذیه سالم و افزایش سطح فعالیت بدنی است. برنامه‌های مبتنی بر جامعه، پویش‌های اجتماعی و رسانه‌ای مرتبط با تمرکز بر نامطلوب بودن چاقی، همزمان پتانسیل آسیب‌رسانی هم دارند و مداخله‌ها باید شامل تصویب سیاست‌های بالادستی و تغییرات قانونی برای ایجاد انگیزه برای تغذیه سالم و افزایش فعالیت بدنی باشد. چنین تحولی باید با توانمندسازی و ارتقای انگیزه و ارائه مشوق‌ها به صنایع غذایی همراه باشد. ترویج الگوها و عادات غذایی سالم‌تر، همراه با افزایش سطح فعالیت بدنی، راهبردهای اساسی است که باید در هر پویشی در این رابطه مدنظر قرار گیرد.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در این زمینه باید ، به فکر مداخله اجتماعی و ارتقای سواد سلامت جامعه باشد تا از سرعت گسترش اضافه وزن و چاقی در کشور که هزینه های بسیاری بر فرد، جامعه ، نظام سلامت ، بودجه خانوار و حتی بودجه ملی دارد، کاسته شود.