صنایع دستی و سوغات به عنوان بخشی از میراث کهن و فرهنگ هر قوم و ملت مورد توجه است و مسافران و گردشگران در سفر به هر منطقه سعی می کنند با تهیه سوغاتی از آن منطقه، رهاوردی با خود برده و خاطره سفر خود را ماندگار کنند.
حضور قومیت های مختلف با فرهنگ های متنوع در خراسان شمالی و همنشینی جذاب و درخور تحسین آنان باعث شده تا تولیدات صنایع دستی و سوغات این خطه شهره جهانی شود.
خراسان شمالی علاوه بر داشتن طبیعت بکر، هوای دلپذیر، آثار تاریخی و بقاع متبرکه زیاد، صنایع دستی و سوغات متنوع برای عرضه به گردشگران دارد و کارشناسان و دست اندرکاران امور صنایع دستی با اشاره به غنا و تنوع هنرهای دستی صنعتگران چیره دست اقوام مختلف این خطه از این استان به عنوان "جزیره صنایع دستی" یاد می کنند.
پاپوش های سنتی، چاروق دوزی، رنگرزی سنتی و دوخت لباس های محلی، نمدمالی، سفالگری با رنگ های شاد قرمز، نارنجی، زرد و آبی، بنفش، صورتی، همگی حکایت طبیعت سبز این دیار را به ذهن می آورد.
نوآوران و استادان صنایع دستی در این حوزه جغرافیایی همواره به موازات آفرینش های ذوقی صنعتگران و هنرمندان دیگر مناطق کشور در خلق آثاری زیبا و خلاقانه دستی داشته اند که برخی از این رشته های هنری اکنون برجاست و چون سفیری صادق، گوشه ای از هویت تاریخی و فرهنگی این خطه را روایت می کند.
سفره کردی
"سفره کردی" رایج ترین هنر عشایر کرمانج، بافت نوعی گلیم به نام سفره کردی است که بازگو کننده داستان زندگی بافنده است، این هنر در بین مردمان شهرستان های بجنورد، مانه و سملقان، شیروان، فاروج و اسفراین رواج دارد.
سفره کردی در ابعاد ۱۰۰ در ۱۵۰، ۱۰۰ در ۱۲۰، ۱۰۰ در ۲۰۰ سانتی متر مربع به همراه نقش های بسیار زیبا و با مضامین عمیق که ریشه در باور های این منطقه دارد از جنس پشم بافته می شود.
نقوش به کار رفته در این دستبافته ها نیز دارای تنوع بسیاری بوده که عمدتا شامل نقوش انتزاعی، گیاهی، حیوانی و نقوش هندسی و بر اساس سه شکل مربع، مثلث و دایره می باشد.
این گلیم روزگاری به دلیل نقوش ویژه به‌کار رفته در آن وسیله‌ای مقدس تلقی می‌شد اما امروزه به دلیل گرانی و وضعیت دشوار معیشتی افراد، به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد، این زیرانداز که به خاطر نقوش زیبای حیوانات حلال گوشت، میوه‌های مختلف و غلات، به عنوان سفره ساکنان شهرستان‌های خراسان شمالی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
گلیم
"گلیم" از جمله صنایع دستی استان است و محققان سابقه ای هفت هزار ساله برای آن قائلند و طرح های به کار رفته در آن را متاثر از فرهنگ سنتی و محیط جغرافیایی طبیعی بافندگان می دانند.
بافندگان در روستاهای خراسان شمالی از نقشه استفاده نمی کنند و نقشه های ذهنی آنها به صدها نقش دیگر تقسیم شده که هر سلیقه ای را راضی می کند و در قالب های خورجین، پادری، پشتی، رختخواب بند، کوله پشتی، کیف زنانه، جوراب، دستکش و بازوبند کاربرد دارد.
"جاجیم" نیز دستبافته ای دیگر از هنرمندان خراسان شمالی است که از خانواده گلیم است و جنس جاجیم عمدتا از پشم انتخاب می شود و تمام جاجیم یکبار بافته می شود و امید به آینده ای روشن را در بر می گیرد.
"پلاس" نوعی دیگری از گلیم پشمی است که از دیرباز به عنوان یک زیرانداز مناسب برای محافظت از ناحیه رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می رود و بدین لحاظ در مفروش کردن چادر عشایر خراسان شمالی و ساختن سیاه چادر و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده است.
چادرشب
"چادرشب" دستبافته ای دستگاهی است که در شهرستان " جاجرم" و روستای" رویین" اسفراین بافته می شود و در گذشته از نخ های ابریشمی برای بافت آن استفاده می شد ولی اکنون از نخ و کاموا استفاده می کنند که مصرف گوناگون دارد.
الیاف به‌کار رفته معمولا ابریشمی و با رنگ‌های زنده و شاد است. ابعاد چادرشب معمولاً ۲×۲ بوده و دارای نقش‌های هندسی چهارخانه و اکثر با رنگ زمینه قرمز بافته می‌شود. چادرشب معمولا از شش تخته با طرح‌های ذهنی و بدون استفاده از نقشه یا طرح در رنگ‌های متنوع توسط زنان بافته می‌شود.
چادرشب‌بافی در استان خراسان شمالی بخشی از فرهنگ، هنر و تجلی ذوق مردمان این استان است، در قدیم از ابریشم نوعی پارچه بافته می‌شد که به چادرشب معروف بوده ولی بعدها از پنبه نیز بافته می‌شده است.
از چادرشب در این استان برای پیچیدن رختخواب‌های عروس استفاده می‌کردند، موارد استفاده چادرشب روتختی، روبالشی، رومیزی، پوشش کمر، رختخواب پیچ، پرده و برای پیچیدن رختخواب‌های عروس استفاده می‌شود.
فرش دوروی ترکمن
"قالیچه دو روی ابریشم" خاص ترکمن های شهرستان راز و جرگلان است و با وجود ناشناخته بودن یا کمتر شناخته بودنش از جمله هنرهای ظریف و منحصر به فردی است که قابلیت معرفی به جامعه جهانی را دارد.
بافت این نوع فرش حاصل دسترنج ۲ نفر پشت دار قالی که به طور همزمان با هم است. بیشتر طرح های در این نوع قالی ذهنی است که دانش آن نسل به نسل به دختران و زنان هنرمند انقال یافته و مشتریانی از داخل و خارج از کشور دارد.
ویژگی های این نوع فرش سبب سفر تجار خارجی به این منطقه شده است و به دلیل مرغوبیت و کیفیت بالای آن، سفارش بافت این محصول را به بافندگان می دهند.
باف این فرش حدود یکسال توسط ۲ بافنده به ابعاد ۲ در ۱.۴ متر طول می کشد. این نوع فرش در سایز های بزرگی بافنده نمی شود و یموت، چهار فصل، قرقچاق، قاپ قاپی و ترنج از جمله طرح های فرش دو روی است.
نخ ابریشم خام مورد نیاز برای بافت این فرش از تولیدات استان و با استفاده از رنگ های طبیعی و نقشه های زاده ذهن خود بافنده یا سفارش دهنده ها بافته می شود. بافت این فرش تنها در میان ترکمن های خراسان شمالی ساکن در شهرستان راز و جرگلان مرسوم است و خاستگاه اصلی فرش دوروی ترکمن روستای دویدوخ علیای راز و جرگلان است.
کلاه کرکی
"کلاه کرکی" نیز از تولیدات صنعتگران دستی این خطه است که چنانکه از نام آن برمی آید از جنس کرک است که به دلیل داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به کلاه "گوشی" نیز معروف است.
این هنر از هنرهای دستی خاص و کهن شهرستان های گرمه و جاجرم است که ماده اولیه آن کرک بز بوده و به صورت کاملا خام و خودرنگ استفاده می شود.
مراحل بافت این دستبافته بسیار ساده و بدون دخالت هیچگونه ماشین یا ابزار خاص، تنها توسط پنج عدد میل چوبی بافته می شود.
از خواص منحصر به فرد آن غیرقابل نفوذ بودن در برابر سرما، نم و رطوبت است که باعث شده تاکنون کاربرد خود را حفظ کرده و همچنان بافت و پوشیدن آن رایج باشد.
لباس های محلی
"لباس کرمانجی" که دختران و زنان عشایر استان می پوشند، دارای رنگ های شاد با حاشیه های متنوع دوخته شده است.
لباس زنان کرمانجی شامل شلیته و دامنی بلند از مخمل است که تا زانو رسیده و حاشیه آن دارای نواردوزی می شود که رنگ این نوار نشان دهنده طایفه صاحب آن است و رنگ آن برای عروس‌ها سفید، برای خانم ها قرمز و برای دخترها زرد است.
"گراس" پیراهنی بلند که پایین آن چین دار است، جلیقه از جنس مخمل و دارای رنگ یکنواخت با شلیته می باشد که روی آن را سکه دوزی می کنند. "یاشار" روسری بلندی از جنس حریر بوده که با سربند یزدی برای محکم نگهداشتن آن بسته می شود.
"لباس های محلی ترکمنی" نیز از دیگر پوشش های رایج در خراسان شمالی است که شامل" چاوک، کولته، چلپی و یلک" است و متداولترین و ارزانترین آنها چاوک است.
جنس پارچه آن از ابریشم دستباف و عمدتا دارای رنگ قرمز و حاشیه زردرنگ است که حاشیه لباس و سرآستین آن سوزن دوزی شده و برای جلوگیری از جمع نشدن پارچه و ظرافت بیشتر سوزن دوزی با آستر انجام می شود. ˈ
چاروق
"چاروق" نیز پاپوش سنتی مردم خراسان شمالی است که کلمه ای ترکی به معنای "پای افزار" یا پاپوش است که بندها و تسمه های بلندی دارد و بندهای آن را به ساق پا می پیچند.
چاروق دارای نوکی برگشته رو به بالا است که از چرم طبیعی است و با نخ های ابریشم الوان و اشکال مختلف زینت داده شده و برای زیباتر شدن پاپوش در نوک آن منگوله ای، تعبیه می شده که از نخ های ابریشم رنگی تهیه می شود.
پژوهشگران قدمت هنر چاروق را به دوران ساسانیان و اوج رواج این صنایع دستی را به دوره‌ی صفویه نسبت می دهند.
در ادبیات ایران نیز از چاروق نام برده شده است، نمونه‌ی معروف آن در قسمتی از شعر موسی و شبان در کتاب ارزشمند مثنوی معنوی مولانا به چشم می خورد؛ آنجا که چوپان میگوید "چارقت دوزم کنم شانه سرت" که خود نشانی از کاربرد و رونق این هنر از قرن ها پیش دارد. چاروق به نام های محلی شم، پاتابه و پالیک نیز شناخته می شود.
ابزار کار ساخت چاروق همانند ابزار کفاشان است که عبارتند از: درفش، سوزن های مخصوص، تیغ، چاقو، قلم های حکاکی، گزن، تسمه کش، پاشنه کش و قالب های چوبی است و مواد اولیه آن نیز از چرم دباغی شده‌ی گاو، نخ ابریشم، نخ گلابتون و نخ پنبه ای تشکیل شده است.
به گزارش ایرنا، افزون بر ۱۵ هزار صنعتگر و هنرمند در زمینه انواع تولید صنایع دستی در استان فعالیت می کنند.
هر ساله در ایام نوروز بازارچه هایی برای فروش صنایع دستی و سوغات در این استان دایر می شود که راه اندازی این بازارچه ها در راستای معرفی و عرضه مستقیم صنایع دستی، سوغات و هدایای خراسان شمالی به مسافران و زایران نوروزی و افزایش ماندگاری آنان در شهرهای این استان است.
استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهدمقدس واقع شده که سالانه مسافران و زائران زیادی از این خطه تردد می کنند در این استان هشت هزار و ۷۰۰ جاذبه گردشگری شناسایی شده در حوزه های مختلف وجود دارد.
کسب چهار مهر اصالت بین المللی یونسکو شامل گلیم سفره کردی، گلیم کناره، چاروق و حکاکی روی سنگ، ۷۲ اثر صنایع دستی از استان به کسب نشان ملی و مرغوبیت و ثبت ۲۵ رشته صنایع دستی در فهرست میراث معنوی کشور چاروق دوزی، کلاه کرکی، سفره کردی، ابریشم بافی، کارت بافی، پوشاک و پایپوش ترکمن، فنون نمد مالی، فنون بافت سیاه چادر و فنون ساخت دوتار از جمله افتخارات این استان در حوزه صنایع دستی است.
ثبت شهرستان بجنورد به عنوان شهر ملی گلیم سفره کردی، ایجاد اولین خانه صنایع دستی در بنای تاریخی خانه جاجرمی بجنورد، ایجاد اولین خانه تخصصی نساجی سنتی کشور در روئین اسفراین نیز از دیگر افتخارات این خطه است.
۴۶ فروشگاه صنایع دستی در شهرستان های این استان فعال هستند.