خراسان شمالی؛ سرزمین خرده فرهنگ های ترک، کرد، تات، بلوچ، فارس و ترکمن است که بخش مهمی از هویت آنها در کالبد بناهای تاریخی نهفته است.
بناها و دژهایی که شمار آنها در خراسان شمالی به بیش از ۵۰ می رسد و قدمت برخی هم به دوران داریوش بزرگ و سلسله ساسانیان نیز بر می گردد.
این بناهای تاریخی که هر یک معرف نوع زندگی، فرهنگ و حکومت داری آن عصر بوده است در سال های اخیر زیر تازیانه بی توجهی ها روند تخریب را طی کرده اند و جدای از آن تلاشی هم برای آغاز کاووش های باستان شناسی جدید انجام نشده اما دولت با درک این موضوع اقدامات امیدبخشی برای صیانت از میراث تاریخی گنجینه فرهنگ ها انجام داده است.
اقداماتی که تنها محدود به حفظ بناهایی تاریخی نبوده است بلکه با آغاز فصل جدیدی از کاووش های باستان شناسی و ثبت میراث فرهنگی آبا و اجدای این خطه در فهرست آثار ملی به دنبال کشف زوایای پنهان تاریخی و احیای نقشی گردشگری این استان شمال شرق کشور بوده است.
مرمت ۳۰ بنای تاریخی
معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی می گوید: مرمت آثار تاریخی استان در یکسال اخیر شدت گرفته است و تاکنون ۳۰ بنا با ۹۰ میلیارد ریال اعتبار مرمت شده است.
محمدرضا قهرمانیان می افزاید: براساس برآورد حدود ۱۰۰ بنای تاریخی دیگر خراسان شمالی نیاز به مرمت دارد که تامین اعتبار برای آن در دستور کار است.
وی ادامه می دهد: مقبره بابا و بی بی فاروج، شهر بلقیس اسفراین، ارگ دولت آباد اسفراین، بقایای معماری محوطه تاریخی ریوی مانه و سملقان، گرمابه قلعه خان، امام زاده زید اسفراین، حمام روستای استاد فاروج و مرمت برج شماره ۱۶و۱۷ ارگ بلقیس اسفراین بناهای تاریخی شاخص مرمت شده در سال گذشته است.
قهرمانیان نوشتن طنز، شعر، یادگاری و دلنوشته را از مهمترین مشکلات اساسی در تخریب بنای تاریخی عنوان می کند و می گوید: سال های اخیر بناهای تاریخی عمارت آیینه خانه مفخم، مسجد و حمام جاجرم و حمام فاروج جهت جلوگیری از تخریب ۱۰۰ درصدی مرمت شد.
معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی تصریح می کند: برخی از آثار تاریخی مانند شهر بلقیس اسفراین، ارگ نادری شیروان، قلعه خان، ریوی و غیره که دارای داده های باستان شناسی و معماری است نیاز به مرمت مستمر و ایجاد تاسیسات گردشگری دارد.
وی یادآور می شود: مرمت این آثار موجب شد تا گردشگران از این بناها استقبال خوبی کنند و برای ارائه خدمات بهتر به گردشگران و مسافران؛ سرویس بهداشتی، اقامتگاه بوم گردی و بازارچه عرضه فروش صنایع دستی پیش بینی شده است.
قهرمانیان با بیان اینکه ایجاد تاسیسات گردشگری در کنار آثار تاریخی استان نیاز به اعتبار دارد بیان می کند: اعتبارات خوبی برای سال آینده پیش بینی شده است که بخشی از تاسیسات توسط اداره کل و بخشی توسط سرمایه گذار انجام خواهد شد.
مُهر اصالت بر ۳۰ اثر تاریخی
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی گفت: سال گذشته ۳۰ اثر منقول تاریخی، فرهنگی و طبیعی استان در فهرست آثار ملی ثبت شد.
علی مستوفیان می افزاید: از این تعداد آثار ثبت شده خراسان شمالی، ۶ اثر ناملموس، پنج اثر منقول تاریخی و فرهنگی، چهار اثر طبیعی و ۱۵ محوطه و بنا است.
وی ادامه می دهد: " باریشماق" یا آیین صلح و آشتی نوروز، "چله برون" و قالی "دوروری" ترکمن از جمله آثار شاخص ثبت شده امسال خراسان شمالی است.
مستوفیان با بیان اینکه فرش دور پیش از این مُهر اصالت ملی و نشان مرغوبیت کالا دریافت کرده بود، می گوید: خاستگاه اصلی فرش ابریشم دو رو در روستای دویدوخ از توابع شهرستان مرزی رازوجرگلان است که با وجود کمتر شناخته شدنش از جمله هنرهای ظریف و منحصر به فردی است که قابلیت معرفی به جامعه جهانی را دارد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی تصریح می کند: چله برون نیز یکی از آیین های منطقه خراسان شمالی به دلیل کارکرد و ماندگاری که دارد با خرده فرهنگ های جدید همچنان مورد استقبال خانواده ها با آداب و رسوم خاص قرار گرفته است.
وی بیان می کند: در این آیین خانواده ها در خراسان شمالی برای نوعروس‌ها و دخترانی که به تازگی ازدواج کرده‌اند در شب چله بقچه‌ای از میوه و تنقلات هدیه می‌برند.
مستوفیان یادآور می شود: تاکنون ۷۱۳ اثر تاریخی خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که از این تعداد ۵۲۵ اثر تاریخی، ۵۳ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس و ۲۶ اثر منقول تاریخی است.
آغاز فصل جدید کاووش‌ها
مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان‌شمالی می گوید: کاوش های باستان شناسی در قالب فعالیت های گمانه زنی از سال گذشته در سه نقطه استان با اعتباری بالغ بر ۳۰ میلیارد ریال انجام شد.
مستوفیان می افزاید: این کاوش های باستان شناسی در سه محوطه تاریخی "ریوی" شهرستان مانه و سملقان، "محوطه ویرانشهر" شهرستان فاروج و "تپه حیدران" شهرستان جاجرم انجام شد.
وی ادامه می دهد: بی تردید این فعالیت های مطالعاتی و کاوشی در محوطه های باستانی، یافته های ارزشمندی را از نحوه زندگی و تعاملات گذشتگان در اختیار باستان شناسان جامعه قرار می دهد.
مستوفیان با بیان اینکه بیش از ۵۰ سال از ثبت محوطه تاریخی ریوی در فهرست آثار ملی می گذرد، می گوید: اگر چه بخشی از این محوطه تخریب و تصرف شده است اما در باقیمانده این محوطه آنقدر شواهد قوی باستانشناسی وجود دارد که به ادامه کار لطمه وارد نمی کند.
مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی اضافه کرد: سازه های معماری این محوطه در سطح زمین قرار دارند و کافی است ۳۰ سانتیمتر خاکبرداری شود تا این سازه ها سر از خاک برآورند و با توجه به همین امر حتی کشت درختان نیز در این مکان ممنوع است.
وی یادآور می شود: مهمترین دوران استقراری محوطه تاریخی ریوی، مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی بوده که سکونتگاهی با ویژگی‌های شهری است.
مستوفیان با اشاره به آغاز بررسی‌های باستان شناسی در تپه "کلاته یاور" بجنورد، می گوید: اخیرا بررسی‌های باستان شناسی با روش مغناطیس‌سنجی در تپه "کلاته یاور" بجنورد با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری آغاز شد.
وی می افزاید: این بررسی‌ها به منظور شناسایی بقایای تدفین‌های باستانی و آشکارسازی بقایای معماری مدفون در این محوطه تاریخی انجام می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی یادآور می شود: پیش از این به‌صورت تصادفی و حین اجرای برنامه‌های عمرانی و ساخت منازل مسکونی در تپه باستانی کلاته یاور بقایای تدفین‌های عصر مفرغ و شواهد استقراری باستانی پیدا شده بود که قدمت زیست در این منطقه از بجنورد را به بیش از چهار هزار سال می‌رساند.
مستوفیان تصریح می کند: با توجه به گستردگی محوطه باستانی و تداخل آن با بافت مسکونی روستا، امکان شناسایی دقیق و سریع محدوده و پراکنش آثار مدفون بدون انجام کاوش باستانشناسی از طریق انجام بررسی آرکئوژئوفیزیک با روش مغناطیس سنجی فراهم می‌شود.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی تصریح می کند: نتایج این بررسی‌ها علاوه بر تعیین محدوده مکان باستانی، به باستان‌شناسان کمک می‌کند تا راهبرد کاوش‌های باستانشناسی در فصول کار میدانی را تعیین کرده و با صرفه‌جویی در زمان و بودجه، بهترین نتایج را از کاوش‌های باستانشناسی حاصل به دست آورند.
وی یادآور می شود: سرپرستی بررسی‌های کاوش در این محوطه تاریخی را یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی بر عهده دارد که با نظارت کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اجرا می‌شود.
تعیین حریم سه اثر تاریخی
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی می گوید: سال گذشته سه اثر تاریخی استان طبق ضوابط حفاظتی در جلسه شورای حریم کشور تعیین حریم و به مسوولان مربوطه ابلاغ شده است.
قهرمانیان تصریح می کند: این مهم در شورای عالی ثبت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور تایید و با هدف حفظ آثار تاریخی از تعرض غیرقانونی، انجام شده است و کلیه دستگاه های اجرایی ملزم به رعایت ضوابط مربوطه هستند.
وی بیان می کند: این بناها عبارتند از "تپه معصوم زاده" در بجنورد، "ویران شهر" فاروج و "تپه حیدران" جاجرم که از سال گذشته اصلاح و رفع ایرادات آنها انجام شده است و با این اقدام در مجموع ۴۲ اثر تاریخی خراسان شمالی تاکنون ثبت حریم شدند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی ادامه می دهد: پارسال ۷۵۰ میلیون ریال از اعتبارات ملی برای تعیین حریم آثار تاریخی تخصیص یافت که سه اثر رفع حریم و هفت اثر دیگر نیز در اولویت قرار دارد.
وی می گوید: سال ۱۴۰۰ نیز پنج اثر تاریخی استان "تپه گلور"، "تپه استقلال"، "تپه دوین"، "تپه نادری" در شیروان و "تپه توی" در اسفراین تعیین حریم شد.
جذب ۳۷ میلیارد ریال برای موزه اسفراین
عملیات ساخت موزه اسفراین در زمینی به گستره سه هزار و ۴۰۰ متر و زیربنای بیش از ۹۰۰ مترمربع از سال ۹۱ آغاز شده بود اما به دلیل تزریق قطره چکانی اعتبارات به صورت نیمه تمام رها شده بود که از سال گذشته با جذب اعتبارات روند ساخت آن شدت گرفته است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اسفراین در این خصوص می گوید: سال گذشته ۳۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال از محل منابع ملی و استانی برای تکمیل موزه باستان شناسی این شهرستان ۱۲۰ هزار نفری خراسان شمالی جذب شد.
حامد وظیفه شناس می افزاید: با توجه به اینکه عملیات اجرایی این طرح مربوط به سال ۹۱ است برای بازنگری در مطالعات و اصلاح نقشه موزه ۲ میلیارد ریال هزینه شد.
وظیفه شناس با بیان اینکه این طرح ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد، می گوید: تکمیل این طرح نیازمند ۱۰۰ میلیارد ریال اعتبار است که ۶۰ میلیارد ریال برای تکمیل ساختمان و الباقی نیز برای تجهیز این موزه باستان شناسی نیاز است.
وی با تاکید بر ظرفیت های موجود میراث فرهنگی در این شهرستان، خاطرنشان می کند: در راستای ماندگاری گردشگران و برداشتن گام های عملی برای شناساندن آثار تاریخی اسفراین وجود موزه باستان شناسی و مردم شناسی در این منطقه امری ضروری است.
تاکنون ۷۱۳ اثر تاریخی خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که از این تعداد ۵۲۵ اثر تاریخی، ۵۳ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس و ۲۶ اثر منقول تاریخی است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد و سالانه پذیرای میلیون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) است که از این خطه گذر می کنند.