به گزارش ایرنا خشکسالی دوره اخیر بیش از ۲ دهه در شرق کشور استمرار داشته و رخسار ترک خورده زمین برای مردمان این خطه، تصویر و دردی آشناست که چاره‌ای جز سازگاری با کم‌آبی ندارد.
خشکسالی‌های ادامه‌دار این پیام هشدارآمیز را تکرار می‌کند که ما در سرزمینی خشک زندگی می‌کنیم و منابع آب زیر زمینی به کمترین میزان خود رسیده که اگر مدیریت مصرف نداشته باشیم باید با تنش یا بحران آب مواجه شویم.
به اعتقاد کارشناسان آب در این شرایط و با کاهش بارندگی‌ها، نمی‌توان به جبران کسری منابع آب زیر زمینی از طریق بارش‌ها در آینده نزدیک امید داشت پس باید راهکارهای دیگر را جست و جو کرد.
به گفته مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی در سال آبی جاری وارد بیست و دومین سال خشکسالی در خراسان جنوبی شده‌ایم و از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۱) تاکنون به طور میانگین ۷۸ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده که این میزان بارش نسبت به بلندمدت ۳۱ درصد و نسبت به سال گذشته ۱۷ درصد کاهش داشته است.
با توجه به نیاز روزافزون بخش صنعت، کشاورزی و لزوم تامین آب شرب در کنار ایجاد منابع جدید از جمله حفر چاه، مهندسی مجدد چاه‌ها، احداث مخازن ذخیره آب در شهرها و روستاها، شناسایی انشعابات غیرمجاز و انتقال آب درون و برون استانی، آنچه همیشه ضرورت دارد مصرف بهینه منابع موجود است تا از شرایط بحرانی جلوگیری شود.
از این رو در چند سال اخیر تدوین روش‌های سازگاری با کم‌آبی در قالب "سند سازگاری با کم‌آبی" برای استان‌های مختلف کشور از جمله استان‌های شرقی در دستور کار قرار گرفته و سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی هم مرداد سال ۱۳۹۸ به تصویب کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی رسید.
اما به دلیل خشکسالی حاد سال آبی ۱۳۹۹ - ۱۳۹۸ در شورای حفاظت از منابع آب استان تصویب شد که اجرای سند سازگاری با کم‌آبی یک سال با وقفه اجرا شود و با این مصوبه، اجرای سند از سالی آبی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹ در خراسان جنوبی آغاز شد.
در این سند با عنوان "نقشه راه مدیریت آب استان" وظایف و تکالیف همه دستگاه‌های متولی حوزه آب جزء به جزء مشخص شده و براساس آن هوشمندسازی، اصلاح شبکه‌های انتقال آب و توزیع آب تدوین شده است.
کاهش مصرف آب در فضای سبز، تغییر الگوی کشت فضای سبز، شناسایی و مقابله با چاه‌های غیرمجاز، کاهش سرانه مصرف، کاهش و مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و جلوگیری از هدر رفت آب از جمله برنامه‌های تدوین شده در این سند است.
اکنون با گذشت چند سال از زمان اجرای این سند مدیریت مصرف در بخش‌های مختلف به صورت هماهنگ پیش نرفته و در مجموع ۳۷.۴ درصد از برنامه سالانه خود عقب افتاده است.
صرفه‌جویی ۱۷۵.۹ میلیون مترمکعب تا سال ۱۴۰۵
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی درباره دلایل پیشرفت و عقب ماندن سند سازگاری با کم‌آبی در بخش‌های مختلف گفت: سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی در مرداد سال ۱۳۹۸ به تصویب کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی رسید و براساس این سند، میزان صرفه‌جویی از منابع آب زیر زمینی استان در فاز اول برنامه ۱۷۵.۹ میلیون متر مکعب تا سال ۱۴۰۵ مشخص شده است.
عباس سارانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: اما به دلیل خشکسالی حاد سال آبی ۱۳۹۹ - ۱۳۹۸ در شورای حفاظت از منابع آب استان تصویب شد که اجرای سند سازگاری با کم‌آبی یک سال با وقفه اجرا شود و با این مصوبه، اجرای سند از سالی آبی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹ آغاز شد.
وی بیان کرد: در فاز دوم برنامه که از سال ۱۴۰۷ آغاز می‌شود و تا ۱۴۱۲ ادامه دارد باید ۱۲۲ میلیون متر مکعب تنها در بخش کشاورزی استان مدیریت مصرف داشته باشیم البته اجرای این فاز تابع دستاوردهای ما در فاز اول است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: براساس این سند تا افق ۱۴۰۵، شرکت آب منطقه‌ای با همکاری سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی باید ۱۶۴ میلیون متر مکعب، انسداد چاه‌های غیرمجاز توسط شرکت آب منطقه‌ای یک میلیون متر مکعب، شرکت آب و فاضلاب در مدیریت مصرف آب شهری و روستای ۹.۵ میلیون متر مکعب، اداره کل صنعت، معدن و تجارت ۱.۵ میلیون مترمکعب و بخش بوستان‌ها و فضای سبز شهری باید ۰.۹ میلیون مترمکعب در مصارف آب خود مدیریت داشته باشند.
وی گفت: براساس این سند دستگاه‌های متولی از سال ۱۳۹۹ تا سال ۱۴۰۵ موظف هستند که سالانه ۲۵.۱۲ میلیون متر مکعب در مصارف خود صرفه‌جویی داشته باشند.
سارانی عنوان کرد: برنامه اجرایی هر دستگاه در قالب سند سازگاری با کم‌آبی تدوین شده به عنوان مثال در بخش کشاورزی از مجموع ۱۶۴ میلیون متر مکعب مدیریت آب، ۱۴۳ میلیون متر مکعب باید در راستای اصلاح و تعدیل پروانه‌ها و ۲۰ میلیون متر مکعب در زمینه جلوگیری از اضافه برداشت با نصب کنتور هوشمند صرفه‌جویی شود.
وی گفت: در اجرای سند سازگاری با کم‌آبی هدف اصلی این است که حجم برداشت از چاه‌های کشاورزی را به گونه‌ای کاهش دهیم تا به معیشت و اقتصاد کشاورزان ضربه‌ای وارد نشود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی افزود: صرفه‌جویی ۲۰ میلیون متر مکعبی در زمینه جلوگیری از اضافه برداشت آب با نصب کنتور هوشمند تقریبا به طور کامل انجام شده و در حال حاضر اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی نداریم و ۱۴ درصد از برنامه جلو هستیم.
وی خاطرنشان کرد: پلمب چاه‌های غیرمجاز در این سند برعهده شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی است که با انسداد این چاه‌ها یک میلیون متر مکعب آب باید در افق طرح صرفه‌جویی شود و این اقدام به صورت مستمر دنبال می‌شود.
سند سازگاری با کم‌آبی ۳۷ درصد از برنامه عقب افتاد
سارانی با اشاره به اینکه تاکنون در زمینه اجرای سند سازگاری با کم‌آبی استان ۳۷.۷ درصد از برنامه مصوب سالانه عقب هستیم گفت: سهم بخش کشاورزی در زمینه کاهش برداشت از منابع آب زیر زمینی ۲۱ درصد و سهم شرکت آب منطقه‌ای در زمینه اصلاح و تعدیل پروانه‌ها ۴۶.۷ درصد از برنامه عقب است همچنین این سند در بخش صنعت و معدن ۹۳.۷ درصد از برنامه سالانه خود عقب است.
وی عنوان کرد: این سند در زمینه استحصال آب توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اجرای طرح‌های آبخیزداری و عملیات مکانیکی ۱۹.۴۸ درصد، در زمینه مدیریت آب در حوزه آب و فاضلاب یعنی سهم آب شهری و روستایی ۱۱.۱۱ درصد و در بخش الگوی مدیریت مصرف در فضای سبز ۱۷.۶۵ درصد از این برنامه جلو است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: در راستای مدیریت مصرف در بخش کشاورزی باید به صورت همزمان و هماهنگ اقداماتی توسط شرکت آب منطقه‌ای و سازمان جهاد کشاورزی دنبال می‌شد تا سند سازگاری با کم‌آبی به خوبی جلو می‌رفت.
وی افزود: افزایش ماده آلی خاک، اصلاح الگوی کشت، اصلاح آرایش کشت، اصلاح و نوسازی باغات موجود، استفاده از ظرف‌های مالچ‌های طبیعی و مصنوعی، استفاده از سایبان، جایگزین کشت‌های گلخانه به جای زراعت سنتی، طرح انتقال آب با لوله به مزارع کشاورزی، اجرای سامانه‌های آبیاری نوین، تجهیز و نوسازی اراضی سنتی از جمله اقداماتی است که باید توسط جهاد کشاورزی دنبال شود تا در کنار اصلاح و تعدیل پروانه‌ها توسط شرکت آب منطقه‌ای به سطح کشت و اشتغال و در مجموع معیشت و اقتصاد کشاورزان ضربه‌ای وارد نشود.
سارانی اظهار داشت: موضوعی که بین ما و سازمان جهاد کشاورزی وجود دارد این است که جهاد کشاورزی اعلام می‌کند تاکنون با انجام اقدامات مختلف حجم زیادی از آب را در قالب سند سازگاری با کم‌آبی صرفه‌جویی کرده بنابراین در راستای اجرای سند، این حجم از آب را باید ما از چاه‌های کشاورزی کم می‌کردیم که این اقدام صورت نگرفته است.
وی گفت: همچنین در اصلاح و تعدیل پروانه‌های چاه‌های کشاورزی همه شهرستان‌ها به جز تعدادی از شهرستان‌ها که از نظر منابع آب زیر زمینی شرایط بحرانی دارند، همراهی لازم را در تعدیل پرونه‌ها نداشتند به همین خاطر از برنامه در این بخش عقب افتادیم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به اینکه حجم صرفه‌جویی آب در سند سازگاری با کم‌آبی استان در بخش‌های دیگر پایین است گفت: باید در این برنامه به دلیل استفاده ۸۸ درصد آب استان در بخش کشاورزی بیشترین مدیریت مصرف آب را در بخش کشاورزی داشته باشیم که رقم نخورده و از برنامه عقب هستیم.
وی عنوان کرد: متاسفانه علیرغم بحران در زمینه آب اما قیمت‌گذاری آن بسیار پایین است و باید در زمینه مصرف آب بیش از گذشته مدیریت داشته باشیم.
هماهنگی برای نحوه تعدیل پروانه چاه‌های کشاورزی
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم گفت: در آینده نزدیک جلسه هماهنگی با مسئولان شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی و دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی استان برگزار خواهد شد تا درخصوص نحوه تعدیل پروانه‌های چاه‌های کشاورزی در راستای اجرای موفق سند سازگاری با کم‌آبی به جمع‌بندی برسیم.
اکبر محمدی افزود: سال گذشته اقدامات خوبی برای مدیریت مصرف آب در راستای سند سازگاری با کم‌آبی استان انجام و گزارش آن به شرکت آب منطقه‌ای استان ارسال شده است.
وی با بیان اینکه سال گذشته سه هزار و ۵۲۶ هکتار سامانه‌های آبیاری نوین در خراسان جنوبی اجرا شد گفت: اجرای این طرح‌ها نقش موثری در مدیریت مصرف آب بخش کشاورزی داشته است و رتبه دوم کشور را از نظر سطح اجرا شده کسب کردیم.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی عنوان کرد: در راستای اجرای سند سازگاری با کم‌آبی استان پارسال ۳۲.۴ کیلومتر خط لوله انتقال آب کشاورزی اجرا شد که نسبت به سال ۱۴۰۰ رشد ۸۵۲ درصدی دارد.
وی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته تعدیل‌هایی در چاه‌های کشاورزی استان انجام شده است بیان کرد: مقرر شده شرکت آب منطقه‌ای نسبت به برگزاری جلسه برای فرآیند تعدیل پروانه‌های چاه‌های کشاورزی با حضور دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی استان و کارشناسان جهاد کشاورزی اقدام کند تا ضمن حفاظت از آب‌های زیر زمینی با اعمال مدیریت مشارکتی، منافع کشاورزان نیز حفظ شود.
محمدی اظهار داشت: با اقدامات مختلف انجام شده فقط در سال گذشته در زمینه مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی در راستای اجرای سند سازگاری با کم‌آبی ۱۶.۲ میلیون متر مکعب صرفه‌جویی داشتیم و کشاورزان استان نهایت همکاری را داشته‌اند، معتقدیم همه اقدامات صورت گرفته در راستای سند سازگاری با کم‌آبی باید با یک نگاه جامع، ساز و کار عملی و مشوقانه و ایجاد زیرساخت‌های مناسب اجرایی شود.
۴۶ درصد کسری مخازن آب مربوط به شرق کشور
همچنین دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی اسفند سال گذشته در نشست شورای حفاظت از منابع آب و سازگاری با کم‌آبی استان گفت: از مجموع ۱۴۵ میلیارد متر مکعب کسری مخازن انباشته در کشور، ۴۶ درصد مربوط به منابع آب زیر زمینی منطقه شرق بوده که سه میلیارد متر مکعب آن سهم خراسان جنوبی است.
بنفشه زهرایی افزود: وضعیت منابع آب زیر زمینی نوار شرقی کشور بسیار بغرنج است و ۴۵ درصد اضافه برداشت منابع تجدید ناپذیر کشور هم که هیچ جایگزینی ندارد در شرق کشور انجام می‌شود.
وی گفت: سقف مجاز برداشت آب از سفره‌های زیر زمینی در استان‌های شرقی بیش از ۱۶۰ درصد بوده و علت افت پیوسته منابع آب زیر زمینی نیز همین مساله است.
دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی تصریح کرد: اگر برنامه‌های سند سازگاری با کم‌آبی به طور کامل اجرایی شود تعادل‌بخشی آبخوان‌ها تا پایان طرح محقق خواهد شد و در دراز مدت بخشی از حجم آب زیر زمینی جایگزین می‌شود.
وی افزود: هدف برنامه سازگاری با کم‌آبی کاهش برداشت از منابع آب زیر زمینی است تا بتوان در افق ۱۰ ساله به یک منبع قابل برنامه‌ریزی دست یافت.
زهرایی گفت: در فاز اول عملکرد برنامه سازگاری با کم‌آبی باید تا افق ۱۴۰۵ مصارف استان‌ها کاهش پیدا کند که در این زمینه برداشت از منابع آب زیر زمینی اهمیت بیشتری دارد.
وی افزود: بررسی اقدامات انجام شده نشان خواهد داد که چه میزان از این برنامه تاکنون محقق شده و با توجه به تاخیر در شروع طرح هنوز داده‌ها به جمع‌بندی نرسیده است لذا پیش‌بینی می‌شود حدود ۲ سال دیگر بتوان از برنامه‌های انجام گرفته ارزیابی داشته باشیم.
دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی عنوان کرد: پدیده فرونشست زمین در کشور بسیار مساله مهمی بوده و ۲ دشت استان خراسان جنوبی نیز بحرانی اعلام شده است.
وی با بیان اینکه سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی ۳۰ درصد از برنامه عقب است گفت: بخشی از این عقب ماندگی به خاطر تخصیص نیافتن اعتبار به طرح‌های مورد نیاز است و بخشی هم به خاطر نگرانی بروز تعارضات اجتماعی بوده است.