به گزارش خبرنگار ایرنا، با وجود اینکه تالاب‌ها سهم اندکی از کل کره خاکی را به خود اختصاص می دهند اما زیست محیطی و طبیعی آنها نقش زیادی در رونق زندگی جوامع بشری دارد و طبق بررسی های علمی وجود این منابع آبی برای بقا و زندگی بیش از ۲۰ درصد از موجودات سطح زمین لازم و ضروری است.
قبل از پرداختن به وضعیت تالاب صالحیه ذکر نکاتی در خصوص وضعیت تالابی کشور ضرری است ؛به دلیل شرایط جغرافیایی و طبیعی ایران، بخش زیادی از اراضی کشور به‌صورت حوضه‌های آبخیز بسته داخلی با اقلیم خشک و نیمه خشک است، به طوری که بسیاری از تالاب‌های کشور به عنوان پایین‌ترین سطح زهکش محسوب می‌شوند.
همچنین تالاب‌های ایران از نظر نوع رژیم آبی و رطوبتی با تغییرات زمانی و مکانی زیادی مواجه هستند؛ در ایران ۸۴ تالاب مهم شناخته شده وجود دارد که از این میان، ۲۲ تالاب به عنوان تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت شده است.
با وجود سطح اندک تالاب‌ها در کشور نقش مهمی در تعادل زیست محیطی یا هیدروژئومورفولوژی (هیدروژئومورفولوژی یکی از شاخه های جغرافیای طبیعی است که به مطالعه اشکال ناهمواری های ناشی از عمل آب می پردازد) حوضه های آبخیز دارند.
شرایط انباشت رسوبات ریزدانه و شور از یک سو و حاکم بودن اقلیم خشک همراه با جریان باد از سوی دیگر، سبب شده تا با کوچک‌ترین تغییر در نوع رژیم جریان آبی، مناطق تالابی موجود در مناطق خشک، از منبع گیرش رسوبات به منشأ و تولید رسوبات بادی و پراکنش املاح به اراضی پیرامونی تغییر کارکرد دهند.
تالاب صالحیه پهنه ای که به شوره زار تبدیل شد
استان البرز دارای تنوع قابل توجهی از مناطق کوهستانی، دشتی و تالابی است و حدود ۴۰ درصد از گستره استان در ارتفاعات کمتر از یک هزار و ۵۰۰ متر (در اراضی کم و بیش مسطح) قرار گرفته است.
پست ترین نقطه در غرب استان، ناحیه‌ای است دشتی که حدود یک هزار و ۱۰۰ متر ارتفاع دارد و اراضی این محدوده دارای سطح کم شیب و با کمی تقعر (محل تجمع آبهای اراضی اطراف)، خاک رسوبی عمیق و مرطوب با شوری زیاد و بافت طبقات خاک از سبک تا خیلی سنگین هستند.
مقدار بارندگی در این ناحیه بین ۲۰۷ تا ۳۰۰ میلی متر در سال بوده که کمترین نزولات جوی را در استان به خود اختصاص داده است.
این محدوده شامل اراضی تالابی وکفه های نمکی با وسعتی معادل ۶۳ هزار هکتار به عنوان تالاب های صالحیه و الله آباد در متطقه قارپوزآباد در۲ استان البرز و قزوین شناخته شده که حدود ۳۰ هزار هکتار از این منابع آبی در شهرستان های نظرآباد و اشتهارد استان البرز واقع شده است.
بررسی میدانی تالاب صالحیه در چند سال اخیر و مقایسه آن با سالهای گذشته نشان می‌دهد که سطح آب این تالاب به شدت کاهش یافته و به دلیل ضعف پوشش گیاهی، بیشتر بخش‌های آن به دشت شوره زار تبدیل شده است.
طی سالهای اخیر، اراضی خشک پیرامون تالاب صالحیه به کانون تولید گردوغبار در منطقه تبدیل شده و باد ذرات خاک ریز دانه را به مناطق اطراف و حتی دوردست منتقل می‌کند.
تالاب صالحیه به طور کلی از ۲ بخش شمالی و جنوبی تشکیل شده است که بخش شمالی تالاب در نزدیکی فرودگاه آزادی نظرآباد قرار دارد و به عنوان پهنه آبدار شناخته شده و بسیاری از پرندگان کنارآبزی نظیر انواع حواصیل‌ها، چوبپا و فالاروپ گردنسرخ در آن مشاهده می‌شود.
در بخش جنوبی تالاب که بیشتر به صورت سطوح مرطوب است وسعت بیشتری دارد و در قسمت غربی این تالاب کانال زهکشی وجود دارد که به دلیل استفاده از آن ، عدم بارندگی در پاییز و زمستان سال ۱۳۹۶ و برداشتهای غیر اصولی و بدون مطالعه از آب تالاب جهت تأمین آب کشاورزی منطقه در بهمن ماه سال گذشته،این تالاب به طور کامل خشک شد و بخش‌های جنوبی منطقه اکنون تبدیل به منبع تولید ریزگردها و تهدیدی برای شهرهای اطراف از جمله ۲ کلانشهر کرج و تهران تبدیل شده است.
توان زیست محیطی البرز ۲۰ برابر ظرفیت استاندارد است
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان البرز در خصوص وضعیت زیست محیطی استان، گفت: هر سرزمینی یک توان زیست محیطی همچون آب و هوا و شرایط زیستی دارد که وقتی برآورد می شود تبدیل به ظرفیت بُرد یا توان طبیعی می شود.
«مجید درگی» افزود: زمانیکه بارگذاری جمعیتی و صنعتی در یک سرزمین به اندازه توان طبیعی منطقه باشد همیشه شرایط زندگی از نظر زیستی در یک وضعیت استانداردی قرار می گیرد و چالش های اساسی مثل آلودگی هوا و آب نداریم و مردم می توانند یک زندگی صحیح و سالم داشته باشند.
وی اظهار کرد: طبق مطالعه دانشگاه تهران در خصوص ظرفیت طبیعی استان البرز ، جغرافیای این استان دارای ظرافیت محدود به لحاظ انسانی و صنعتی است که اکنون تراکم جمعیتی و صنعتی این منطقه با داشته های طبیعی منطقه همگون نیست.
مدیرکل حفاظت محیط زیست البرز گفت : تراکم جمعیتی و صنعتی در کنار خشکسالی و کم بارشی تاثیر منفی بر طبیعت استان البرز گذاشته و تالاب صالحیه نیز از اثرات مخرب آن در امان نمانده است .
وی در خصوص وضعیت تالاب صالحیه بیان کرد: تالاب تله ای برای نگهداری آب است که اینجا ته کاسه استان های البرز و قزوین است که محدوده ای به وسعت حدود ۴۸ هزار هکتار را در بر می گیرد که ۱۶ هزار هکتار آن در البرز و مابقی در قزوین واقع شده است.
این مسوول افزود: این تالاب صدها یا هزاران سال محل جمع آوری سیلاب های فصلی کوه های بالادست از منطقه زیاران تا آبیک و نظراباد و یکسری رودخانه هایی که از استان های زنجان و قزوین یه این سمت می آمده، بوده است.
وی تصریح کرد: میزان جمع آوری آب در این دشت تابع شرایط اقلیمی و فصلی بوده تا حدی که در دهه های گذشته بعضی از سال ها آب قابل توجه نبوده و برخی سال ها مثل سال ۹۸ کل این دشت مملو از آب شد.
درگی گفت: آب جمع آوری شده در تالاب صالحیه به مرور در سفره های زیرزمینی نفوذ کرده و در دهه های گذشته سطح سفره ها به حدی بالا بوده که منطقه باتلاقی پیدا کرده بود.
زهکش قزوین و نابودی تالاب صالحیه
مدیرکل حفاظت محیط زیست البرز گفت : احداث زهکش قزوین در دهه 80 آغازی برای نابودی تالاب صالحیه به شمار می رود هرچند که این زهکش با هدف آبیاری کشاورزی احداث شد اما تالاب را به نیستی کشاند.
وی تاکید کرد: هر چند در آن زمان سازمان حفاظت محیط زیست این اقدام راخطر ساز دانست اما توجهی به این هشدار نشد و درنهایت زهکش قزوین به طول 50 کیلومتر ، عرض 10 متر و عمق چهار متر احداث شد.
تبدیل ۲۰ هزار هکتار از تالاب صالحیه به کانون ریزگرد
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان البرز گفت: متاسفانه فرسایش خاک در طول ۱۵ سال گذشته مشکلات فراوانی در محدوده تالاب صالحیه به وجود آورد و طبق آخرین مطالعات نیمی از این محدود که حدود بیش از ۲۰ هزار هکتار است تبدیل به کانون ریزگرد فعال شده است .
وی اضافه کرد: آثار تخریبی ریزگردهای تالاب صالحیه افزون بر جمعیت انسانی به زیر ساخت ها و تاسیسات تحقیقاتی البرز خسارت وارد کرده است.
وی گفت: سال گذشته موضوع تالاب صالحیه را از بحث زیستگاه پرندگان به موضوع کانون ریزگرد تبدیل کردیم زیرا وقتی بگوییم زیستگاه پرنده از بین رفت توجه چندانی به آن نمی شود که با تغییر این رویکرد سلامتی مردم را مورد توجه قرار دادیم.
برنامه جامع مدیریت تالاب صالحیه به تصویب رسید
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان البرز افزود: از سال گذشته تاکنون بازدیدهای متعددی از تالاب صالحیه انجام شد و توانستیم توجه مسوولان ملی را به کانون ریزگرد جلب کنیم و زمستان سال گذشته مساله تابالاب صالحیه جزو دستور جلسات ستاد ملی گرد و غبار کشور قرار گرفت و توانستیم برنامه جامع مدیریت تالاب صالحیه را به تصویب برسانیم.
وی با اشاره به اینکه این مصوبه یکی از تکالیف سازمان محیط زیست بود که بررسی شود که چگونه اثرات منفی این زهکش را روی منطقه از بین ببریم، تصریح کرد: در راستای این تکلیف بازدیدهای مختلفی را انجام دادیم و اعتبار لازم را از سازمان مدیریت دریافت کردیم و قراردادی با مرکز پژوهش های آینده نگری نهاد ریاست جمهوری منعقد کردیم تا مطالعه جامعی برای از بین بردن تاثیرات منفی زهکش انجام شود تا این معضل از بین برود.
درگی با بیان اینکه در اجرای این طرح دستگاه های دیگری هم وظایفی دارند، گفت: یکی از علل بروز گرد و غبار در این منطقه چرای وسیع شترهای سرگردان بود که پوشش گیاهی حداقلی این منطقه را از بین می بردند و با اقدام خیلی خوبی که در منابع طبیعی و محیط زیست شهرستان نظرآباد انجام شد.
وی در خصوص تامین حق آبه تالاب صالحیه اظهار کرد: پنج درصد از حقابه از کوه های بالادست و ۹۵ درصد از استان های زنجان و قزوین تامین می شود اما این 2 استان منابع آبی موجود را به سمت سدها و مصارف کشاورزی هدایت کرده وسهم تالاب را نادیده گرفته اند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان البرز بیان کرد: اکنون منبع آبی مناسبی برای نجات تالاب صالحیه وجود ندارد و تنها راه برای از بین بردن این کانون تقویت پوشش گیاهی منطقه است که باید ابتدا زهکش قزوین را رفع اثر کرد.
تالاب صالحیه مورد توجه مسوولان ملی و بین المللی
رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان نظرآباد نیز گفت: تا سال ۹۸ میزان کانون های گرد و خاک استان البرز ۶ هزار هکتار بود که متاسفانه در سال های بعد از آن تا ۶ برابر افزایش یافت و به حدود ۳۶ هزار هکتار رسیده است.
«محمد محمودی» افزود: اراضی اطراف تالاب صالحیه به عنوان کانون های گرد و خاک است که اگر طرح های بیابان زدایی در آن انجام نشود این میزان کماکان افزایش می یابد.
وی با اشاره به اینکه آب های این زهکش به سمت رودخانه شور استان البرز می رود، اظهار کرد: وسعت پهنه طرف نمکی و اراضی تالابی شور ۶۰ هزار هکتار است که بیش از ۳۰ هزار هکتار آن در البرز است که برای مدیریت این عرصه ها و نجات آن ها بایستی استان ها یکپارچه عمل کنند.
محمودی به دیگر مشکلات حق آبه این حوزه اشاره کرد و افزود: حدود هفت تا ۱۰ درصد میزان حق آبه باید از طریق رودخانه کردان تامین شود و مابقی آن بایستی از رودهای زیاران، ابهررود، خررود و روان آب های سطحی تامین شود.
وی با بیان اینکه خشکسالی امکان تامین حقآبه را میسر نکرده، تصریح کرد: بعضی ها می گویند چرا وزارت نیرو حق آبه نمی دهد که باید گفت باید آبی باشد که حقآبه تعلق گیرد و در حالی که در گذشته به محض اینکه می خواستیم آبی را به سمت بخشی از رودخانه ها ببریم حقآبه از آن تعلق می گرفت.
محمودی با اشاره به ۲ موضوع اساسی تهدید کننده در زیست بوم نظرآباد و البرز گفت: علاوه بر موضوع کانون های ریزگرد و گرد و خاک که در چهار سال اخیر ۶ برابر شده با موضوع فرونشست دشت های هشتگرد و نظرآباد روبرو هستیم.
وی افزود: در این سال ها به میزان ۲۵ سانتیمتر فرونشست زمین داشتیم که نشان از تشنه بودن زمین دارد یعنی اگر نتوانیم برنامه های مدیریتی ۱۰ ساله برای کنترل گرد و خاک انجام دهیم برای سال های بعد با کاهش کیفیت هوا در البرز و تهران با محوریت گرد و غبارهای تالاب صالحیه و اراضی نجم آباد روبرو خواهیم بود.
وی با بیان اینکه بحرانی شدن وضعیت زیست بوم تالاب صالحیه علاوه بر مسوولان ملی پای مسوولان بین المللی به این منطقه را باز کرده، یادآور شد: در طول ۲ماه گذشته بیش از سه مورد بازدید مسوولان استانی و کشوری از این منطقه را داشتیم که در برنامه کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت دستاوردهای خوبی را پیش بینی خواهیم کرد.
وی اظهار کرد: در طول سال جاری نیز بازدید دستیار ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد را از این منطقه داشتیم و اکنون شاهد به نتیجه رسیدن آثار این سفر هستیم.
محمودی اضافه کرد: در برنامه احیای تالاب صالحیه تمام دستگاه‌های اجرایی باید تکالیف خود را به درستی انجام دهند.
اصلاح زهکش مهمترین راهکار برون رفت از چالش صالحیه
عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران نیز با بیان اینکه یک طرح مطالعاتی مشترک دانشگاه تهران با صندوق ملی محیط زیست و با همکاری استاتید برجسته کشور در زمینه وضعیت تالاب صالحیه انجام شده است ، گفت: در این مطالعه، ایجاد سازه های جمع آوری و انتقال آب های سطحی و ساخت زهکش، چرای بی رویه و عدم دریافت حقابه تالاب به عنوان مهمترین علل غبارخیزی این پهنه شناخته شده است.
دکتر «محمد کابلی» به ساخت زهکش قزوین اشاره کرد و افزود: در مسیر زهکش تعدادی سازه و پل برای جمع آوری و انتقال آب سطحی ساخته شده که توسط آنها آب سطحی به خارج از منطقه هدایت می‌شود.
وی با بیان اینکه این زهکش در نهایت به رودخانه شور در جنوب استان البرز منتهی می‌شود، اظهار کرد: زهکش قزوین سطحی در حدود ۴۰ هزار هکتار را تحت تأثیر قرار می دهد و مقدار آب سالانه تخلیه شده از آن به طور متوسط حدود پنج تا هشت میلیون متر مکعب برآورد شده است.
کابلی همچنین به چرای بی رویه شترها در این منطقه اشاره کرد و گفت: عدم برقراری تعادل بین دام و مرتع ضمن از بین بردن پوشش گیاهی و تنوع گونهای در منطقه، سبب بروز پدیده گرد و غبار نیز شده است.
این استاد دانشگاه افزود: همچنین حقابه زیست محیطی تالاب صالحیه و الله آباد بر اثر استفاده بیرویه از منابع آبی بالا دست و کاهش آب ورودی به تالاب از منابع آب بالا دست تأمین نمی‌شود و در اثر کاهش رطوبت دائم خاک به منطقه ای با فرسایش پذیری خیلی زیاد تبدیل شده است.
کابلی در ادامه به بیان چند راهکار برای کاهش میزان گرد و غبار در منطقه پرداخت و اظهار کرد: کشت گیاهان دارویی متحمل به شوری همچون سالیکورنیا، مدیریت چرای دام و به ویژه شتر، اصلاح و مدیریت زهکش (بندها و روگذرها)، مدیریت روانابهای فصلی، اصلاح بند خاکی در مسیر رودخانه کردان و تعبیه سرریز مناسب از جمله این راهکارها به شمار می رود.
( بند خاکی باید آب کمتری را نگهداری نموده و آب به سطح تالاب ها هدایت شود. لذا باید سرریز آن اصلاح شود و و برای جلوگیری از آبشستگی با سنگریزه و سنگفرش یا گابیون اصلاح شود).
وی، اصلاح مسیر زهکش برای اتصال به آبراهه اصلی و مرطوب نگهداشتن سطح منطقه، توسعه پایدار در بخش حفاظت و گردشگری و احداث کمربند بیولوژیک را از دیگر این راهکارها عنوان کرد.
کلام پایانی:
به طور کلی، براساس نتایج بررسی های علمی باید راهبردهایی کلان برای برون رفت از بحران زیست محیطی تالاب صالحیه که گستره جغرافیایی وسیعی را درگیر خود کرده است باید مورد توجه قرار گیرد.
از جمله این راهکارها بکارگیری رویکرد پیشگیرانه و توسعه فعالیت‌های آگاه‌سازی جوامع تحت تأثیر، تقویت رویکرد زیست بومی و مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک در پیوستگی مسائل آبخیز (به منظور تخصیص حقابه‌ها و کاهش روند خشکسالی) و توسعه رویکرد برنامه ریزی آمایشی در سازگاری با پدیده گردوغبار و لزوم تأمین اعتبارات لازم به دستگاه های اجرایی در منطقه است.
همچنین تقویت سیستم نظارت و پایش و ارزیابی عملکرد سازمانهای تخصصی در مقابله با پدیده گردوغبار، توسعه دانش، تحقیقات و فناوری های سازگاری با پدیده گردوغبار و تغییر الگوی کشت و اصلاح روش‌های آبیاری از دیگر این راهکارها به شمار می رود.