اگر به نقشه ایران با عوارض جغرافیایی و راه‌های ارتباطی شهرهای آن با یک نگاه جستجوگر نظری بیاندازید، متوجه می‌شوید که این گربه نشسته به موازات مرزهای غربی، شمالی و تا حدی جنوبی و شرقی دارای شهرهایی است که هریک به فراخور موقعیت جغرافیایی، بخش‌هایی از جمعیت را در خود جای داده است. یعنی در نواحی شمالی و ساحل دریای مازندران و شمال‌غرب می‌توان تعداد زیادی از شهرها و روستاها را دید که با فاصله بسیار اندک از یکدیگر قرار دارند و به همین دلیل جمعیت قابل توجهی را هم در خود جای داده‌اند.
حتی یکی از دلایلی که پایتخت هم دارای بیشترین تراکم جمعیتی است، این است که در دامنه کوه‌های مرتفع البرز قرار گرفته و دارای رودخانه‌هایی موثر برای دشت تهران، ری، ورامین، شهریار و... بوده که امکان کشاورزی و یکجانشینی را برای بخش زیادی از جمعیت فراهم می‌کرده است.
با این نگاه که به نقشه ایران بنگرید، یک مثلث را می‌توانید ببینید که - نوک هرم آن به سمت جنوب‌شرق - با وجود وسعت بسیار زیاد به نسبت سایر نواحی، تعداد شهرهای بسیار اندکی را در خود جای داده و این مثلث همان جایی است که دو کویر بزرگ ایران یعنی، «دشت کویر» و «کویر لوت» در آن قرار گرفته‌اند.
خشکی هوا و منابع آبی اندک موجب شده تا این نواحی خالی از سکنه باشند و بنابراین هرکجا که شهر و روستایی در این نقشه می‌بینید، بی‌تردید دارای یک منبع آب - حتی کوچک - است. از این‌رو در این قسمت از ایران نمی‌توان انتظار جاری بودن رودخانه و وجود سد را داشت، اما باید گفت دقیقا بر خلاف این تصور و تقریبا در مرکز این مثلث کویری، رودخانه آب شیرین و زلال و سدی برای ذخیره آب وجود دارد!
احتمالا اکنون بتوانید با این مشخصات و کمی دقت در نقشه کشور، این مکان را بیابید که موضوع همین گزارش هم هست؛ «طبس» عروسی در دل کویر، شهری است که تا از نزدیک آن را مشاهده نکنید، نمی‌توانید توصیفش را باور کنید. بنابراین اگر اهل گردش و سفر و لذت بردن از مناطق بکر هستید، فرصت را از دست ندهید، چرا که فصل مناسب برای دیدن این شهر از پاییز تا پایان فروردین و اواسط اردیبهشت است.
در شهر طبس بر خلاف تصور و تقریبا در مرکز کویر، رودخانه آب شیرین و زلال و سدی برای ذخیره آب وجود داردطبس در کجای ایران قرار دارد؟
به لحاظ تقسیمات جغرافیایی این شهر زیبای کویری در گذشته و تا پیش از تقسیم استان خراسان به سه استان، در محدوده استان خراسان قرار داشت و بعد از تقسیم‌بندی جدید ابتدا در محدوده استان یزد قرار گرفت و سپس به دلیل دور بودن با شهر یزد و نزدیک بودن به بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، به این استان پیوست و هم‌اکنون بعد از بیرجند دومین شهر بزرگ خراسان جنوبی است. این شهرستان ۵۵ هزار و ۴۶۰ کیلومتر مربع مساحت دارد.
طبس در منطقه‌ای با آب و هوای بیابانی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۶۹۰ متر است. در شرق شهر طبس رشته‌کوه بلندی به نام رشته«کوه شتری» قرار گرفته که ضلع شرقی چاله بزرگ طبس را تشکیل می‌دهد. همچنین فاصله این شهرستان با مشهد ۵۴۰ کیلومتر و با بیرجند ۲۷۰ کیلومتر است. نزدیک‌ترین شهرستان به طبس از طرف شرق، شهرستان بشرویه با ۱۲۰ کیلومتر فاصله و از طرف جنوب غرب شهرستان یزد با ۳۶۵ کیلومتر فاصله است.
چرا طبس به عروس کویرهای ایران شهرت یافته است؟
اگر از مسیر زمینی به این شهر وارد شوید، به محض ورود به طبس تصور قبلی‌تان با توجه به کویرها، نمکزارها و تپه‌های ماسه‌ای از بین خواهد رفت. به ویژه آن‌که از سمت غرب و جنوب وارد شهر شوید. از این مسیر در بدو ورود با میدانی بزرگ با درختان نخل و نارنج روبرو می‌شوید که اگر قدری شانس یارتان باشد و آسمان با طراوت باران بهاری پیش چشمتان قرار گیرد، عطر شکوفه‌های نارنج و لیمو احتمالا همه حواستان را به خودش جلب کند.
در معابر این شهر درختان خرما و نارنج به میزان بسیار زیادی چشم‌نواز مسافران است که شاید بتوان مجاورت مرکبات و نخل را یکی از عجایب اقلیمی خاص کشور دانست. هرچند این ویژگی در برخی شهرهای گرمسیری دیگر مانند «کهنوج» و «جیرفت»(کرمان) و یا جنوب سیستان و بلوچستان و جنوب فارس هم شاهد آن بود، اما باید توجه داشت که دو شهر نخست در کوهپایه‌های ارتفاعات هزار و لاله‌زار و جبالبارز قرار دارند که از قدیم سرمنشا رودخانه بزرگی چون «هلیل رود» بوده و جنوب سیستان هم به دلیل قرار گرفتن در مسیر باران‌های موسمی اقیانوس هند، دارای آب و هوای گرم و مرطوب است.
جنوب استان فارس هم که درست در امتداد رشته‌کوه‌های زاگرس و بادهای باران‌آور تحت تاثیر دریای سرخ و خلیج فارس قرار دارد. بنابراین دیدن این دو درخت در این مناطق چندان جای تعجب ندارد، اما در شهر طبس که مرتفع‌ترین کوه آن ۲۹۱۲ متر ارتفاع دارد و در معرض بادهای باران‌آور بزرگ نیست و از سوی دیگر اطرافش با تپه‌های ماسه پوشانده شده، نارنج و خرما در کنار هم شگفتی دارد.
تاریخ و طبیعت، جاذبه‌هایی که از دیدنش سیر نمی‌شوید
آثار به جا مانده از طبس نشان می‌دهد که این شهر دارای قدمت بسیار زیادی است و تاریخ آن به دوران عیلامی باز می‌گردد. یکی از دلایل اصلی این قدمت هم وجود سه عنصر اساسی یکجانشینی و تمدن یعنی آب، خاک حاصلخیز و گرماست که هرسه در طبس از دیرباز یافت می‌شود. البته نشانه‌های دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد این شهر میلیون‌ها سال قبل کاملا از جنگل پوشیده بوده و تالاب‌های فراوانی در آن وجود داشته که معادن غنی زغال‌سنگ مصداق این مدعاست.
با این حال «ارگ تاریخی» طبس که در این شهر کویری قرار دارد، بر اساس نوشته‌های محققان تاریخ و اشاره‌های مورخان سده‌های آغازین اسلام از جمله «بلاذری» قدمتی بیش از ١٠٠٠ سال دارد. همچنین حضور «ناصر خسرو» شاعر ایرانی قرن پنجم هجری قمری در این ارگ، تردیدی در قدمت این مکان باقی نمی‌گذارد.
خرو، روستایی ییلاقی و دلنشین
از دیگر مناطق دیدنی طبس، روستای ییلاقی «خرو» در ۲۲ کیلومتری شرق طبس و در میان رشته کوه‌های شتری است. باغ‌های سرسبز و پلکانی که به سبب آب و هوای مناسب و خاک حاصلخیز محصولاتی همچون آلو، زرد آلو، گردو، خرمالو،گیلاس،انجیر و ... در آن به عمل می‌آید. این روستا با امکانات تفریحی و اقامتی مناسب و طبیعت کوهستانی و دلنشینی که دارد همواره پذیرای مردم طبس و مسافرین به خصوص در روزهای تعطیل و ایام نوروز است.
باغ گلشن
یکی از جاهای دیدنی طبس باغ گلشن است و هرکس نام آن را شنیده، با سرزندگی آنجا آشنایی دارد. این بنا متعلق به دوران زندیه و قاجاریه است و در مساحتی هفت هکتاری بنا شده. به غیر از درختان خرما و گل‌های سفید و زرد این باغ، وجود یک حوض در میانه آن صفای خاصی به باغ گلشن بخشیده است.
در طبس تعجب نکنید اگر رودخانه جاری، شالیزارهای برنج و باغ‌های میوه را یکجا دیدید
چشمه مرتضی علی، چشمه‌ای که آب سرد و گرم را با هم دارد
در شرق شهرستان طبس چشمه معروف مرتضی علی قرار دارد که شامل مجموعه‌ای از چندین چشمه است و از دامنه‌های جنوبی کوه «کش سیاه» به‌سمت غرب جریان دارد. این چشمه یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی طبس است که به‌دلیل خاصیت درمانی‌اش، طرفداران زیادی بین گردشگران دارد؛ اما این همه ماجرا نیست و وجود چشمه‌های آب گرم و سردی که به موازات هم در یک دره قرار گرفته‌اند، پدیده‌ای اعجاب‌انگیز خلق کرده که نظیرش را در کمتر جایی خواهید دید.
طاق شاه‌عباسی با ارتفاع ۶۰ متر و عرض تاج ۱ متر نازک‌ترین سد جهان و همچنین برای مدت ۵۵۰ سال بلندترین سد در جهان بود که قدمتش به دوران «شاه عباس صفوی» باز می‌گردد. اگر گذرتان به این چشمه افتاد، حتما شاهد قبرهای بسیار قدیمی در دیواره‌های تنگه خواهید بود که مربوط به دوران زرتشتی‌ها است.
شگفتی دیگر به نام روستای ازمیغان
از دیگر نقاط حیرت‌انگیز طبس می‌توان به روستای «ازمیغان» اشاره داشت که با وجود خشکسالی‌های اخیر همچنان سرسبز و زیبا در دامن کویر خودنمایی می‌کند. اینجا روستایی است که دو آب و هوای گرم و مرطوب و گرم و خشک را در کنار هم شاهد هستید. بنابراین تعجب نکنید اگر رودخانه جاری، شالیزارهای برنج و باغ‌های میوه را در آنجا ببینید.
کال جنی؛ دره‌ای برای فرار از گرمای تابستان
از دیگر جاذبه‌های طبیعی طبس وجود دره‌ای به نام «کال جنی است» که در امتداد دره روستای ازمیغان قرار داشته و دارای قنات آبی است که در سراسر این دره جاری است و برای فرار از گرمای سوزان کویر مکان جذابی است. در برخی از دیواره‌های این دره هم مکان‌هایی با ورودی دشوار وجود دارد که به «خانه گبری‌ها» شهرت دارد و به گفته مردمان بومی، محل زندگی گبری‌ها بوده است. ورودی این مکان از پایین دیواره دره بوده و به مانند این است که از پایین چاه بخواهید بالا بروید و بعد به اتاق‌هایی برای استراحت و زندگی برسید که کاملا در دل دیواره و به صورت دستی کنده شده است.
در طبس و به ویژه «نایبند باورتان نمی‌شود، اینجا کویر باشد»
مطمئن باشید اگر قصدتان تنها دیدن طبس و جاذبه‌های آن باشد، به راحتی می‌توانید یک هفته تمام وقت خود را برای بازدید از این شهر بگذارید که توصیف همه آن در این گزارش نمی‌گنجد. به طور مثال بازدید از جنگل «سنو»، کویر زیبای «حلوان»، «رودخانه نمکی» طبس در روستای محمدآباد، «آبشار تفتو» در روستای اصفهک، روستای «اسفندیار» در زنوغان، آب گرم معدنی «دیگ رستم» و روستای بی‌نظیر «نایبند» که به ماسوله کویر هم شهرت دارد، از جمله مواردی است که نمی‌توان به سادگی از آن دل کند.
در طبس و به ویژه نایبند باورتان نمی‌شود، اینجا کویر باشد، چرا که کشتزارهای گندم و جو، شالیزار برنج، رودخانه دائمی و قنات‌های پرآب، سد ذخیره آب، نخلستان‌های زیبا و باغ های مرکبات جلوه‌گری زیبایی داشته و مناظری بی‌نظیر خلق کرده است.
اگر گذارتان به این منطقه از ایران خورد فراموش نکنید که از صنایعی دستی مهم چون سینی‌های مسی که عمدتاً با طرح نخل و پلیکان و طرح‌های ظریف و مینیاتوری است، گلیم و فرش طبس، بافته‌های حصیری از برگ‌های نخل و سوغاتی چون عصاره علف هیزه، عصاره آویشن، عصاره کلپوره، روورکرده، قطاب، باقلوا، نان چایی، نان نخود و مرباهای بهار نارنج، پوست پرتغال؛ بالنگ؛ پوست پسته؛ نارنجوک و عرقیات گیاهان کوهی و محلی و سبزیجات معطر هم نهایت بهره را ببرید.