در سوک کاریزهای ایران (قسمت دوم )
#
تهران ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 12/08/80
"براساس گزارش سال 78 وزارت کشاورزی ،تخلیه سالانه آب قنوات کشاورزی
بیش از 10 میلیارد متر مکعب بوده که از این میزان 7 میلیارد و 929 میلیون
متر مکعب یعنی بیش از 70 درصد متعلق به استانهای مناطق کویری بوده است."
"در این محدوده تا قبل از پیدایش فناوری مدرن حفر چاه و پمپاژ آب و حفر
تونل ، قنات منبع اصلی تامین کننده آب کشاورزی و شرب بوده و حتی نقش آن
امروزه نیز در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم غیرقابل انکار است." این
محقق تصریح می کند: در مناطق کویری بدون بهره برداری از آب قنات ،ایجاد یک
روستا ، شهر و رونق کشاورزی ممکن نیست .اگر قنات نبود اصولا شهری مثل یزد
تشکیل نمی شد و یا اینکه تعدادی آبادی پراکنده در دامنه های شیرکوه به
وجود می آمد.
"در حقیقت بدون قنات قسمت اعظم فضای جغرافیایی حاشیه کویرهای ایران
در محدوده شهرهایی مثل کرمان ، یزد ،کاشان، سبزوار، قهستان ، بیرجند،
گناباد، فردوس و ... فقط نوع معیشت کوچ نشینی و نیمه کوچنشینی ،آنهم به
صورت گروهی کم جمعیت و بسیار پراکنده می توانست شکل بگیرد.
"مرتضی دوستی کاشانی" کارشناس میراث فرهگی نیز می گوید: فلات ایران
بدلیل غلبه اقلیم خشک و گرم در بیشتر جاها از تب سطحی مطمئن برخوردار
نیست ،از این رو همچنان سهم عمده ای از آب مورد نیاز نیمه شرقی آن از منابع
زیرزمینی و بوسیله فن قنات استحصال می شود.
وی می افزاید: اگرچه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی با این روش
شیوه ای بسیار قدیمی است اما بدون شک همچنان یکی از بهترین فنون سازگار با
اقلیم ایران نام برده می شود.
"حجم سفره آبهای زیرزمینی در مقایسه با آبهای سطحی و تعداد بالای قنات
، مزیتها و قابلیتهای این شیوه را در مقایسه با دیگر تکنیک ها برجسته
کرده است."
"دوستی " می گوید: وابستگی زندگی در مناطق مرکزی و شرقی ایران که از
آب سطحی مطمئن برخوردار نیستند به قنات بیشتر از آن است که در چشم انداز
اولیه مشاهده شود.
"به گواهی صاحبنظران بدون ابداع قنات امکان وجود و توسعه شهرهای
بزرگی مثل کاشان ، یزد ، ری ، نیشابور ، طوس و ...بعید و حتی محال بوده
است."
"در این راستا تلاش ساکنان نیمه شرقی ایران سبب شد تا بیش از 74 درصد
قناتهای دایر کشور در این مناطق حفر شوند بطوریکه بیش از 12 هزار و 600
رشته قنات در حوزه های داخلی از جمله دشت های کویر و نمک احداث شده است."
به گفته وی ،در فلاتهای ایران حدود 300 هزار کیلومتر قنات وجود دارد
و طبق آمار یونسکو سه پنجم قناتهای جهان در ایران قرار دارد و دراین میان
طولانی ترین و عمیق ترین قناتهای دنیا که نشاندهنده تکنیک بالای سازندگان
آن است در استان یزد و نواحی گناباد واقع شده است.
دکتر"عبدالکریم بهنیا" دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز در مورد
ابعاد تاریخی قنات می گوید: محققان و نویسندگان ایرانی و خارجی وجود قنات
در بیش از 34 کشور جهان را تایید کرده اند و بعضی از آنان درباره تعدادی
از قنوات مهم مطالبی نوشته اند.
وی می افزاید: براساس منابع موجود در چهار قاره آسیا، آفریقا ،اروپا
و آمریکا قنات وجود دارد که در این بین سهم آسیا به مراتب بیشتراز بقیه
قاره هااست.
"اگرچه در تمامی استانهای کشور قنات وجود دارد اما تعداد آنها در
استانهای خشک و کویری بیشتر است."
معروف ترین قناتهای کشور دراستانهای خراسان،کرمان ، یزد، آذربایجان
شرقی ، اصفهان ، و سمنان قرار دارند.
از جمله کاریزهای معروف ایران می توان به قناتهای "قصبه گناباد،صالح
آباد و بیدخت در خراسان " ،" فیروزآباد،مهدی آباد،مجومرد، خارجار و تاج
آباد در استان یزد"، "ابراهیم آباد اراک"، " قنات دوطبقه اردستان، و
وزوان و میمه در اصفهان"،" قنات کرمان ، ماهون،رشیدی ، و گردون درکرمان"
و "قناتهای داغ چشمه ، وکیل ، چشمه حمام ، کلانتر و یعقوبی در آذربایجان
شرقی "اشاره کرد.
یکی از قناتهای شگفت انگیز ایران قنات دوهزارساله "قصبه گناباد" است
که در سال جاری در فهرست آثار ملی ثبت شد.
قنات "قصبه" دارای بیش از 33 کیلومتر طول و 420 حلقه چاه است که در
"قصبه شهر" گناباد قرار دارد.
عمق " مادرچاه " این قنات بیش از 300 متر می باشد که در میان قنوات
ایران پدیده ای شگفت انگیز است.
بر اساس اظهارنظر کارشناسان ، قنات "قصبه گناباد" با توجه به قدمت و
طول مسیر و میزان آبدهی پدیده یی بی نظیر در جهان است.
دکتر " بهنیا " درباره فواید قنات می گوید: اگرچه اولین کارکرد قنات
جاری ساختن آبهای زیر زمینی برروی زمین است ، اما کارکردهای دیگری برای
قنات نیز متصوراست.
"زهکشی آبهای رو زمینی ، شیرین کردن اراضی با احیای قنوات ، تامین آب
شرب در جزایر مناطق گرمسیری از جمله در خلیج فارس ، تغذیه مصنوعی لایه های
آبدار زیرزمینی با مهار قنوات ، آبادانی کویرها ، حفظ تعادل زیستی و
جلوگیری از سیلابهای درون شهری از مهمترین کارکردهای قنات است."
در چهار دهه اخیرکاریزهای ایران با بی مهری مسئولان و حتی بهره برداران
آنها روبرو شدند و وقوع پدیده خشکسالی و کاهش بارندگی در سالهای اخیر
،قناتهای ایران را در معرض خشک و بایر شدن قرار داد .
در چند سال گذشته آب بسیاری از قنوات به طورجدی کاهش یافته و برخی
نیز به طور کلی خشکیده اند.
آبدهی قنواتی که قرنهای متوالی در دوره های ترسالی و خشکسالی بهترین
حافظ تعادل بیلان آب زیرزمینی بودند از سوی دیگر با ورود فناوری حفر چاه
کاهش یافته و یا بطور کامل خشکیده اند.
مهندس "محمدابراهیم باقری " کارشناس آبهای زیرزمینی شرکت آب منطقه-
ای یزد بامقایسه تخلیه مصنوعی آبهای زیرزمینی بوسیله قنات و چاه می گوید:-
بهره برداری از آبهای زیرزمینی از زمانهای دور توسط قنات رایج بوده و
شبکه های وسیعی از قنوات بامسافتهای زیاد تعادل هیدرولوژیکی سفره های آب
زیرزمینی منطقه را حفظ می کرد.
وی می افزاید: با حفر چاههای عمیق این تعادل به هم خورد و سطح آبهای
زیرزمینی با کاهش روبرو شد ، قنوات یکی پس از دیگری خشک گردیدند و باعث
بوجود آمدن مناطق بحرانی از جمله در دشت یزد- اردکان شد.
" شواهد موجود نشان می دهد در طول قرنها فعالیت کاریزها،هیچگونه حادثه
غیرمنتظره ای در روند تکاملی بهره گیری از فن حفر قنات بوجود نیامده بود تا
اینکه در حدود نیم قرن پیش با حفر چاه عمیق و استحصال آب به روش مکانیکی
، حدود 29 قرن تاریخ سراسر افتخار رو به ویرانی گذاشت .
وی تصریح می کند: امروزه ساخت یک رشته قنات با وجود برخی معایب با
مخارج هنگفتی روبرو است که قابل مقایسه با چاه نیست اما نسبت به چاه
دارای عمر مفید بیشتر و بازده اقتصادی چندین برابر است .
مهندس "مجید روزبه " کارشناس امور آب نیز معتقد است : چاه علاوه بر
برداشت ازسفره سطحی ،از سفره های آبده عمقی نیز بهره می گیرد و این امر
باعث تخلیه سریع آبخوان شده و در نهایت کاهش سطح آب سفره زیر زمینی را
بدنبال دارد.
وی می گوید: بهره برداری از آب دشتهابا چاه موجب "افت سطح عمومی
سفره زیرزمینی ، تغییر در وضعیت آبخوان و حالت طبیعی دشت ، تغییر در
کیفیت آب آبخوان و کاهش عمر مفید قنوات " می شود.
"محمدحسین اژدری"رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه سیستان وبلوچستان می گوید:-
با وقوع پدیده خشکسالی ،از 1600 رشته قنات در این استان، 320 رشته به طور
کامل خشک و بی آب و بقیه با افت آب بین 20 تا 80 درصد روبرو است.
وی می افزاید: زمینهای کشاورزی که از آب این قناتها بهره می بردند بین
30 تا 70 درصد کاهش تولید داشته است.
ادامه دارد
م- ع- 885 26- 17-
