زنجان، میراث دار آیین های کهن
..................................................
خبرگزاری جمهوری اسلامی 89/12/23
اجتماعی.داخلی.نوروز باستان.عیدانه
زنجان- زنجان، میراث دار آیین های کهن و نوروز بهانه ای برای نو شدن در
این دیار است.
براساس دیدگاه باستانی ایران زمین در بدو خلقت جهان از نابسامانی اهریمنی
به سامان فروهری رسیده وفروهرها در جدال با اهریمن بدسرشت به پیروزی
رسیده اند یعنی جهان در آغاز به صورت مینوی و فروهری ،مثالی و غیر مادی
بود.
در این جهان وجود و ذیجود به مدت سه هزار سال در سکون بودند،آن زمان
اهریمن در زمین حکمرانی می کرد خداوند فره و شی ها را از قالب مینوی به
درآورد پس به صورت مادی در زمین ظاهر شدند و با اهریمن پیکار نموده و
برآن پیروز شدند.
گیتی سامان یافت و افلاک که تا آن زمان راکد بودند به گردش درآمدند،خورشید
آفریده شد و سال و ماه پدیدار گشت. آفرینش آدمی آغاز شد و این اتفاق
عظیم در اولین روز بهارفروردین ماهبه وقوع پیوست.
پس آمدن همه ساله فروردین ماه و نو شدن آن تکرار نمادین خلقت و تجدید
خاطره آفرینش اولیه آدمی است، در اول نوروز خاطره خلقت انسان به صورت
نمادین بازسازی می گردد و بیشتر جشن ها در عین داشتن ظاهر پر نشاط و
شادمانه نوعی ستایش و نیایش به درگاه خداوند منان می باشد.
گفته می شود که در هرتکرار نمادین آفرینش ارواح که همان فره وشی ها یا
فروهرها می باشند به زمین می آیند . کلمه فروهر و فروردین هر دو برگرفته
از ریشه واژه اوستاییفروتیبه معنی ارواح درگذشتان پاک ومنزه است.
برهمین اساس روز اول عید لباس نو می پوشیم خانه و کاشانه را تمیز می کنیم
فضا را نورانی می نماییم و سفره هفت سین که نمادی از حرکت و برکت است
پهن می کنیم در پشت بام آتش می افروزیم تا بدین وسیله از فروهر ها
استقبال نماییم.
با فرا رسیدن نوروز،آیین های نوروزی به اشکال مختلف در مناطق مختلف ایران
برگزار می شود، این آداب و رسوم در مناطق آذری نشین دارای تعدد و
ویژگیهای منحصر به فرد می باشد.
آیین هایی قیشدان چیخدیم، آق قویون قارا قویون، کوسا گلین،چارشنبه سوری،
قودوخ چارشنبه، کوله چارشنبه، شال سالاما، قاشق زنی، نمایش غلیبانی، تکم
چی، کوزه شکن، چهل یاسین جشن های اتش افروزی، جشن شب نوروز و جشن
فروردگان از جمله رسوم اجرایی در مناطق آذربایجان و به ویژه زنجان بوده
که برخی نیز ادامه دارد.
پزوهشگر تاریخ زنجان با اشاره به اینکه در منطقه زنجان و آذربایجان به
دلیل اعتقاد به نحسی روز چهارشنبه هر 4 چهارشنبه ماه اسفند را جشن گرفته
و در عین حال برای رفع نحسی و بسامان شدن زندگی به درگاه خداوند منان
نیایش می کردند، افزود: در زنجان چهارشنبه های اسفند ماه به ترتیب با نام
ایت چارشنبه (چهارشنبه جوان )، قودوخ چارشنبه (چهارشنبه کوچک )، کوله
چارشنبه (چهارشنبه کوتاه ) و ایلن آخر چارشنبه سی (چهارشنبه اخر سال )
خوانده می شدند.
حسین عباسی تمیزی جسم وپوشیدن لباس نو را از رسوم مردم زنجان در
استقبال از چهارشنبه سوری عنوان کرد و افزود:در این شب مردم بربالای پشت
بام های خود با استفاده از سه، پنج و هفت دسته بوته گون آتش روشن کرده
واز روی شعله های آتش می پریدند تا بدین وسیله گرما،انرژی و پاکی را از
آتش وام گیرند.
این پژوهشگر تاریخ زنجان آیین هایی چون شال سالاماوقاشق زنی را از دیگر
رسوم حاشیه ای شب چهارشنبه آخر سال در زنجان عنوان کرد و اظهار داشت:آیین
شال سالاما باید تا قبل از برچیده شدن سفره شب چهارشنبه اخر سال اتفاق می
افتاد.
عباسی باتاکید براینکه در حال حاضر مراسم قاشق زنی در برخی از مناطق
زنجان اجرا می شود، یاد آور شد:خویشاوندان پس از برچیده شدن سفره
چهارشنبه به درب منزل یکدگر رفته وبا قاشق که نماد ابزار کشاورزی بود
شروع به کوبیدن کاسه ای خالی که نمادی از سال پیش رو می باشد، نموده و
از صاحب خانه طلب هدیه می نمایند.
وی با تبیین ویژگیهای آیینی صبح چهارشنبه در میان مردم زنجان ابراز داشت:
در صبح چهارشنبه خانواده ها در حالیکه هر کدام کوزه ای بدوش می گرفتند
در مسیر حرکت به سمت رودخانه شهر (زنجان چایی ) به صورت دسته جمعی شعر گل
گداخ چای باشینا من اتلیم بختیم آچلسین می خواندند و پس از رسیدن به
رودخانه کوزه خود را پر آب نموده و مشتی نیز به نشانه تبرک به صورت خود
می زدند.
در آذربایجان چهارشنبه اول راایت چهارشنبه (چهارشنبه جوان ) می گفتند که در
این روز داخل باغچه ها،زیر ناودانی ها و یا هرکجای دیگری که در مسیر آب
باران قرار داشت مقداری گندم،ذرت ،عدس یا ماش ریخته و اعتقاد داشتند
باران آنها را با خود برده و آذوقه یکساله فراهم خواهد شد.
چهارشنبه دوم اسفند ماه را قودوخ چارشنبه (چهارشنبه کوچک ) می نامیدند در
این روز بیشتر به احشام و چارپایان پرداخته ، پشم گردن ودم آنها را چیده
و به صورت پلکانی در می آوردند ،احشام را به صحرا نمی بردند و بدینوسیله
آمدن فصل بهار را به حیوانات نیز تحمیل می نمودند ،در شب چهارشنبه دوم
سر سفره انواع خوردنی ها دیده می شد و اقوام و خویشاوندان پس از صرف
خوراکی ها به جشن و پایکوبی می پرداختند.
چهارشنبه سوم به کوله چارشنبه (چهارشنبه کوتاه ) معروف بود که نوعی کوتاه
شدن و زمان اندک را در ذهن متبادر می سازد در این روز روستاییان به
باغستانهای خود بازدید نموده و از چگونگی اوضاع درختان و رستنی ها اطلاع
پیدا می کردند،پای درختان را تمیز نموده و با طنابی از شاخه درختان سنگ
آویزان می نمودند تا بدین وسیله به ثمر نشستن سریع را به درختان تحمیل
کنند،مراسم و پایکوبی در این چهارشنبه گستردگی بیشتری داشت .
آخرین چهارشنبه اسفند ماه ایلن آخر چارشنبسی (چهارشنبه آخر سال ) نامیده می
شد که در برگیرنده مراسم و آداب و رسوم متعدد بود.
مراسم چهارشبه آخر سال از جشن هایی است که در منطقه زنجان با شکوه هرجه
تمامتر برپا می شود و مردم این مناطق همه ساله در آخرین شب چهارشنبه سال
با افروحتن آتش و پایکوبی و دست افشانی یاد و خاطره این روز را گرامی می
دارند.
براساس سنت های موجود در منطقه، اهالی شهر پس از استحمام و پوشیدن لباس
های نو، به پشت بام رفته و با استفاده از سه، پنج یا هفت بوته گون آتش
افروخته و از روی آن می پریدند و بدین وسیله گرما،انرژی و پاکی را از آتش
وام می گرفتند.
پس از اتمام مراسم شعله های آتش را با سه ، پنج یا هفت ظرف آب خاموش می
کردند.
پس از اتمام مراسم در پشت بام ها جشن و سرور در داخل منازل ادامه می یافت
سفرمیوه هفت مغز شامل بادام، فندق، پسته، گرد، کشمش، توت و انجیر پهن
می شد و خانواده دور سفره نشسته و برای تبرک ازمیوه ها می خوردند.
شام سبزی پلو باماهی پخته می شد و در کنار آن فال حافظ برای تک تک افراد
خانواده لحظات خوب و خوشی رقم می زد.
شال آتما، در سنت های رایج منطقه آیین شال سالاما به صورت حاشیه ای در شب
چهارشنبه آخر سال برگزار می شد.
این آیین باید قبل از برچیده شدن سفره شب چهارشنبه اتفاق می افتاد، بدین
ترتیب که جوانان و نوجوانان شالی را از باجه ای که برای تهویه هوا تعبیه
شده بود آویزان می کردند و بزرگ خانه به محض دیدن سرشال هرآنچه که درآن
زمان در دست داشت همراه با هدیه ای به سر شال بسته و شال را تکان می داد،
شال انداز متوجه بسته شدن هدیه به سر شال شده و شال را بالا می کشید، اگر
هدیه بسته شده به سر شال با خواسته اوسنخیت داشت نوید روزهای خوب ونیکو
را می داد.
البته صاحب خانه تحت هیچ شرایطی سعی در شناختن شال انداز نمی کرد و اینکه
شال انداز چه کسی بوده برای همیشه مکتوم می ماند.
قاشق زنی قاشق زنی نیز از آیین های حاشیه ای شب چهارشنبه بود، اقوام پس
از برچیده شدن سفره چهارشنبه به درب منزل همدیگر رفته و به طور ناشناس
به همراه شعر خوانی شروع به کوبیدن کاسه می کردند آفتافا دلیک سو دورماز،
قازان دلیک یاق دورماز، کاسا چالان ئولمکده، گوزلری اونون چولمکده،
بیرقاری ننه بیر قوجا، مالینی اونون بولمکده، بوچارشنبزمبارک، ایل
آخریزمبارک،چارشنبز خوش گون اولسون،خوش بایرامیز مین اولسون.
به نظر می رسد قاشق نمادابزار کشاورزی و کاسه خالی نمادی از سال پیشرو می
باشد که باید از حرکت و برکت پر شود، قاشق زن به محض رسیدن بر در اقوام
برای شناخته نشدن چادر یا پارچه ای را روی سرش می کشید بعد در گوشه ای
نشسته و قاشق را به کاسه می کوبید، صاحب خانه با شنیدن صدای آواز قاشق زن
باید بلافاصله درب را باز می نمود و ریش سفید و بزرگ خانواده با شنیدن
صدای قاشق زن هرانچه را که در دست داشت به همراه هدیه ای در کاسه قاشق زن
می انداخت و اگر چیزی در دست نداشت باید هدیه ای انتخاب نموده و به قاشق
زن می داد.
مراسم صبح چهارشنبه ، :در صبح آخرین چهارشنبه سال خانواده ها در حالیکه
هر یک کوزه ای بر دوش می گرفتند به طرف رودخانه شهر(زنجان چایی ) به راه
افتاده و در طول مسیر به صورت جمعی شعر می خواندند،گل گداخ چای باشینا من
آتلیم بختیم آچلسین.
مردم به رودخانه که می رسیدند قبل از هر کاری کوزه خود را از آب چشمه پر
می کردند و مشتی نیز به عنوان تبرک از آن می خوردند، بعد از آب چشمه چایی
درست کرده و صبحانه را در کنار رودخانه می خوردند، پس از صرف صبحانه روی
همدیگر آب پاشیده و از روی آب می پریدند وآواز می خواندند،آتیل باتیل
چرشنبه، بختیم آچیل چرشنبه، قویونون اوچی گلدی، چرشنبه گولدی گلدی،دولاندی
کوچی گلدی، چرشنبه گونی گلدی، آتیل چایدان چرشنبه، باتیل چایدان چرشنبه،
بزه دوزه چرشنبه،بختیم آچیل چرشنبه، آتیل باتیل چرشنبه، بختم آچیل
چرشنبه،بعد از اتمام مراسم در کنار رودخانه کوزه را بدوش کشیده به طرف
منزل روانه می شدند.
در مسیر رودخانه به شهر اگر به دوست یا آشنایی برمی خوردند که توفیق حضور
در رودخانه را پیدا نکرده بود از آب کوزه به او می دادند تا بخورد و
گاهی مشتی آب نیز به روی او می پاشیدند ، به منزل که می رسیدند از آب
کوزه به همه اهالی خانه که در رودخانه حضور نداشتند می خوراندند و بعد آب
کوزه را روی درو دیوار و اثاثیه منزل به ویژه ابزار آلات کشاورزی و کشت و
زرع می پاشیدند.
برخی از رسوم فوق چون شال سالاما و قاشق زنی در برخی از مناطق زنجان اجرا
می شود اما مراسم صبح چهارشنبه به فراموشی سپرده شد و اجرا نمی شود.
7318/522/587
شماره 136 ساعت 16:00 تمام
