به گزارش ایرنا ، اولین بادگیر ها در تاریخ جهان در منطقه یزد خودنمایی كردند، سیستم كاری بادگیرها به این نحو است كه هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می كشند و با تشت های آبی كه درون آنها تعویه شده ، هوا را خنك و سبك می كنند و به داخل خانه هدایت می كنند.
بادگیر، یك روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنك در داخل منازل گرم كویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل كرده است .
بادگیرها معمولاً برجكهای كوچكی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعی های منظم هستند كه ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمی شود.
بادگیر باغ دولت آباد یزد با 33 متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان است. بادگیر 8 طرفه این باغ با ارتفاع بلند در دنیا بی نظیر است.
برخی از كارشناسان معتقدند بادگیر خانه ها در یزد نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان آنها در گذشته بود؛ این موضوع از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آنها مشخص می شود.
بادگیرها بخشی از بناها و فضاهای مسكونی شهر یزد در گذشته بوده اند كه طبیعی ترین روش تهویه بنا به شمار می رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در خانه های قدیمی و یا در محراب مساجد و آب انبارهای یزد طراحی می شدند.
از بادگیرهای یزد می توان باغ دولت آباد، آب انبار كلیمیان، آب انبار شش بادگیری و هفت بادگیری عصر آباد و حسین آباد به عنوان شاخص ترین بادگیر های یزد نام برد.
* آشنایی مختصر با طرز كار بادگیر
طبیعی ترین روش تهویه،بادگیر است كه بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شده‌اند.
حركت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد.
جابجایی هوا در بالا بردن سطح كارآیی ذهنی و فیزیكی افراد و كاهش میزان ابتلا به بیماری‌ها بسیار موثر است. همچنین می‌تواند عاملی در كاهش مصرف سوخت‌های فسیلی باشد.
اهمیت باد در طرح و ساخت محیط مسكونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمار روسی یك قرن قبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبت می‌كنند.
*بادگیر، میراث گذشته:
در كشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است.
بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشكال مختلف در بسیاری از شهرهای مركزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند.
از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواكپ برمی‌آید كه پدیده‌ای بس كهن است.
باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالان‌هایی هدایت می‌شود كه با سطح آب داخل حوضخانه برخورد كرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنك می‌كند و در مناطق مرطوب باد فقط از كانال‌های خشك عبور می‌كند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌كند.
*انواع بادگیر:
بادگیرها از لحاظ شكل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یك جناحی است و بسیار كوچك و محقر بر فراز محفظه‌ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می‌شود در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفان‌های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنك و نسیم‌های مطبوع می‌سازند و جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند.
در برخی موارد بادگیرهای یك طرفه را پشت به بادهای شدید و آزاردهنده می‌سازند و در واقع این بادگیر عملكرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می‌دهد.
ابعاد آن نسبت به سایر انواع كوچك‌تر و شكل آن اولیه‌تر است. این مسیر مورب (كه در بالای بام دیده می‌شود) پس از اتصال به كانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یك ضلع اتاق قرار می‌گیرد و تهویه را انجام می‌دهد. این نمونه بیشتر در منطقه سیستان و قسمتی از شهرستان بم دیده می‌شود.
*بادگیر های دوطرفه:
نوع دوم، نوع دو طرفه كه دارای دو وجه روبه‌روی یكدیگر و با پنجره‌های بلند و باریك بدون حفاظ ساخته می‌شود و در قسمت داخلی ساختمان به شكل یك یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود. این نمونه در سیرجان و به ندرت در كرمان دیده می‌شود.
*بادگیر سه جناحی – سه طرفه:
بادگیر نوع سوم سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشكم دریده) .در این نمونه می‌توان به تفكیك از یك یا دو یا سه جبهه استفاده كرد. البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
*بادگیرهای چهار طرفه
نوع چهارم، بادگیرهای چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساخته شده‌اند و معمولا داخل كانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می‌شوند. در بعضی از نمونه‌ها در زیر كانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند كه هوای خشك و دارای گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق (حوضخانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می‌شده است. در مناطقی كه امكان ایجاد حوضخانه در طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می‌كرده‌اند و امتداد كانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد، كرمان و بوشهر و... دیده می‌شود.
*بادگیرهای چند وجهی:
در شهرستان یزد و برخی قسمت‌های مركزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگیرها را تشكیل می‌دهد.
علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است كه از هر طرف وزش داشته و تیغه‌های كانال می‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایت كند.
*بادگیر چپقی:
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیرهاست كه به جای فضای مكعبی شكل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله خم‌دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده كرده است، اما كانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
*نماسازی بادگیرها:
نماسازی بادگیرها خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجركاری و یا گچ‌بری ساخته می‌شود. در این جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشكوبه و بادگیر حفره‌ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی كم و بیش دیده می‌شود كه به عنوان نمونه می‌توان از بادگیر ارگ و آب انبار كریم‌خان زند یاد كرد.
*بادگیرها؛تنفسگاه های دشت كویر :
برخی از مورخان و كارشناسان معتقدند وجود بادگیر در هر خانه معرف تعین و تشخص افراد آن خانه است. بزرگی و كوچكی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه‌ای كه هنگام ورود یك روستای كویر با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می‌توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد.
*بادگیر تهویه مطبوع خانه های كویری:
بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانه‌ها در قلب كویر محسوب می‌شود. به طوری كه جریان هوای مطبوع را در اتاق‌ها، تالار و زیرزمین ایجاد می‌كند. در واقع شهرها و روستاهای كویری با بادگیر نفس می‌كشند.
به همین لحاظ است كه در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می‌سازند كه مناسب‌ترین جریان هوایی منطقه را جذب كند. به عنوان مثال در سراسر منطقه اردكان جهت بادگیر را رو به شمال درست می‌كنند تا هوای شمال را به داخل خانه بكشاند.
برای همین پشت بادگیر را در جهت باز «قبله» می‌سازند كه همراه با گرد و خاك است. كار اصلی بادگیر در دو بخش خلاصه می‌شود؛ یكی آن كه هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت می‌كند به طوری كه هوا به محض اینكه به چشمه‌های بادگیر می‌وزد به دلیل وضعیت ویژه چشمه‌های بادگیر، باد با سرعت هر چه تمام‌تر به پایین كشیده می‌شود.
كار دوم این است كه جهت دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می‌فرستد یعنی در واقع كار مكش را انجام می‌دهد. در مسیر بعضی بادگیرها كه به سرداب راه پیدا می‌كند، طاقچه یا گنجه‌ای در دل دیوار تعبیه می‌كنند و در چوبی بر آن می‌گذارند تا بتوانند باد را كنترل كنند. به این معنی در زمستان در گنجه را می‌بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع كند.
این گنجه‌ها در اتاق‌ها، كار یخچال امروزی را انجام می‌دهند. به طوری كه گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می‌گذارند و در آن را می‌بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی در امان باشد. در «عقدا» به این گنجه‌های دیواری اصطلاحا «گمبیچه Gombice» می‌گویند.
از بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی كه گفته شد برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می‌كنند. برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیری یك قرقره چوبی بند می‌كنند.
سپس از میان قرقره ریسمانی می‌گذرانند كه به پایین بادگیر می‌رسد. سر دیگر آن ریسمان را به شكل چهار رشته درمی‌آورند كه به چهار گوشه تخته مشبكی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته می‌شود كه این تخته را در اصطلاح «چوئوش ?ou?» می‌نامند.
سپس یك طناب را به میخ دیوار تالار می‌زنند و روی تخته مشبك، ماست، پنیر و غذاهایی كه باقی می‌ماند می‌گذارند. برای آنكه تخته را به بالا و در معرض جریان هوا قرار بدهند سر طناب را از میخ باز كرده و پایین می‌كشند تا سر دیگر آن با واسطه قرقره‌ای كه به تخته مشبك متصل است بالا كشیده شود برای همین تخته مشبك بالا می‌رود و در معرض هوای سرد قرار می‌گیرد و از فاسد شدن مواد غذایی روی آن جلوگیری می‌شود. فایده دیگر این كار این است كه مواد خوراكی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می‌دارند.
*ارتباط بادگیرها با آب و هوای منطقه:
وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه مستقیم است. به طوری كه هر چه شدت گرمای هوا كاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها كاسته می شود.
به عنوان مثال در روستای كوهستانی «طرزجان» و «ده بالا» كه هوای آن خنك است، بادگیر برای اهالی معنا و مفهومی ندارد در حالی كه در «میبد» كه دارای آب و هوای گرم و خشك است می‌توان گفت كه بیشتر خانه ها بادگیر دارند. ك/4
7546/1968
يزد -دقيقا معلوم نيست اولين بادگير در كدام شهر ايران ساخته شده ولي سفرنامه نويسان قرون وسطي بيشتر از بادگيرهاي شهرهاي كويري و گرم و خشك مانند يزد نام برده‌اند. اما همه كارشناسان بر اين عقيده اندكه بادگيرها از جمله مظاهر و سمبل هاي تمدن ايراني است.
