صاحبان آداب، رسوم و خرده فرهنگهای مختلف در خطه خراسان شمالی سفره پذیرایی از میهمانان نوروزی را در طبیعتی سرسبز با آب و هوایی معتدل گسترده اند.
اكنون وجود معبد سنگی 'اسپاخو' موسوم به آتشكده یا كلیسای اسپاخو منسوب به دوره ساسانی، عمارت سردار 'مفخم' مربوط به دوره قاجار، شهر باستانی 'بلقیس' در اسفراین، سنگ نگاره 'جربت' مربوط به قبل از میلاد و 'قلعه جلال‌الدین' منسوب به دوره سلجوقی و یا به قولی مربوط به دوره اسماعیلی از آثار تاریخی معروف خراسان شمالی به شمار می رود.
با این وجود، كارشناسان قدیمی‌ترین اثر ثبت شده در این خطه را سنگ نگاره 'جربت' مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد در جاجرم و قدیمی‌ترین بنای ثبت شده موسوم به معبد اسپاخو را مربوط به دوره ساسانی و در مانه‌وسملقان ذكر می‌كنند.
از آثار تاریخی دیدنی شهر بجنورد مركز خراسان شمالی می‌توان به عمارت سردار مفخم شامل بیمارستان، تالار آیینه‌خانه و عمارت دارالحكومه نام برد.
به گفته كارشناسان میراث فرهنگی، عمارت سردار مفخم به عنوان شاهكار هنری فرهنگی و تاریخی خراسان محسوب می‌شود.
عمارت مفخم در بجنورد و مقبره وی در تفرجگاه 'بش قارداش' به لحاظ نوع معماری، كاملترین آثار برجای مانده از دوران قاجار در این خطه است.
طرحهای به كار رفته در كاشیكاری و آینه‌كاری بنای مفخم مركب از اسلیمی، معقلی، خطهای گل و بته، نقوش انسانی و حیوانی و همچنین شكل‌های هندسی است.
شهر باستانی بلقیس كه كارشناسان بعد از ارگ بم آن را دومین بنای عظیم گلی ایران می‌دانند از دیگر آثار تاریخی خراسان شمالی است كه در فاصله سه كیلومتری ابتدای جاده اسفراین به سبزوار قرار دارد.
قدمت این شهر به روایتی مربوط به دوران پیش از اسلام و به روایتی دیگر مربوط به دوران صفویه است.
این بنای گلی تاریخی از دو قسمت شهر و ارگ تشكیل شده كه ارگ آن به مساحت 48هزار و 600متر مربع، 36متر طول و 135متر عرض دارد و در مركز شهر بلقیس قرار دارد.
ارتفاع دیوارهای ارگ این شهر 6 تا 9متر و مصالح به‌كار رفته در بنای شهر 'خشت' و 'گل‌چینه' است.
شهر تاریخی بلقیس در مجموع 29برج به بلنداهای مختلف دارد كه دروازه ورودی قلعه آن در گوشه شمال شرقی بنا شده است.
عرض دیوارهای این ارگ در برخی نقاط تا پنج‌متر می‌رسد كه بنا به قولی عبور سواره نظام از روی این دیواره‌ها صورت می‌گرفته است.
معبد سنگی و باستانی موسوم به كلیسا یا آتشكده اسپاخو دیگر اثر تاریخی مشهور در خراسان شمالی در شهرستان مانه و سملقان قرار دارد.
این بنا در كیلومتر 115مسیر جاده بجنورد - گلستان و 65كیلومتری غرب شهر آشخانه مركز مانه و سملقان بر روی تپه‌ای مرتفع، در دامنه جنگل‌های كاج و سرو در كنار دهكده اسپاخو بنا شده است.
در وجه تسمیه دهكده 'اسپاخو' گفته می‌شود واژه 'هسپ و اسپ' كه نامی كهن و پهلوی است به مرور زمان دچار تغییر و تبدیل به 'اسب' شده و طبق شواهد احتمالا این منطقه از خراسان شمالی در گذشته محل پرورش اسب بوده كه نام 'اسپاخو' نیز برگرفته از آن است.
بنای سنگی اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده‌های قبل از اسلام در خراسان پهناور است كه از نگاه تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد.
معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل، مشهور به 'پافیلی' است كه از پابرجاترین نوع معماری محسوب می‌شود.
طرح این بنا تركیبی از یك ایوان با پلان چهارگوش، تالار و یك اتاق چهارگوش در قسمت شرقی است كه ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است.
پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش‌های نیمكره‌ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق‌های ساسانی است.
با توجه به خصوصیات معماری و كاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنگ، تیر و شیوه طاقسازی و قوسهای طاقها و موارد دیگر این بنا نظیر كارهای معماری مربوط به دوران اوایل ساسانی و حداكثر اوایل اسلام تا عصر 'آل‌بویه' است.
در اطراف این بنا و دهكده اسپاخو بر روی تپه‌های مجاور قبرستانی وجود دارد كه از نظر وضع دفن و مقبره‌سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت كلی داشته و قبرها به صورت خانوادگی است.
به‌عقیده كارشناسان این شواهد حاكی از آن است كه با وجود حضور زردتشتیان، اقوامی از این گروه با اعتقادات مذهبی خاص در این منطقه وسیع ساكن بوده و این بنای عظیم متعلق به آنها است.
با وجود این شواهد، در باور عوام و اهالی منطقه از این بنا به عنوان كلیسا یاد می‌شود اما هیچگونه دلیلی بر حضور مسیحیان در این منطقه وجود ندارد. از شكل دوار محراب، وجود آتشدان و باقی ماندن حفره‌هایی در سقف برای خروج دود برمی‌آید كه این بنا توسط زرتشتیان ساخته شده باشد.
بنای شگفت‌انگیز قلعه 'جلال‌الدین' در گرمه متعلق به دوره سلجوقی و یا به قولی متعلق به دوره اسماعیلی از دیگر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی خراسان شمالی است.
این قلعه با پلان شش ضلعی و شش برج مدور، كاربرد نظامی و دفاعی داشته و بر روی تپه‌ای در حد فاصل دو منطقه شهری گرمه و جاجرم بنا شده است. بنای تاریخی 'چهارتاقی' مربوط به دوره تیموری متعلق به یكی از سرداران گوركانی از دیگر آثار معروف تاریخی خراسان شمالی است كه در شمال شرقی شیروان قرار دارد.
آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملی كشور 511 اثر است كه از این تعداد 469 آثار تاریخی، 24 آثار طبیعی و 18 اثر معنوی است.
در خراسان شمالی حدود یكهزار و 250 اثر و بنای تاریخی شناسایی شده وجود دارد.ك/4
7184/623
بجنورد - خراسان شمالي گذرگاه شرق به شمال كشور گنجينه‌اي از اقوام ' كرمانج، ترك، فارس و تركمن' و آثار تاريخي و فرهنگي برجاي مانده از دوران قبل و بعد از اسلام است كه گردشگران داخلي و خارجي را به ويژه در ايام تعطيلات نوروزي و تابستان جذب مي‌كند.
