به گزارش ایرنا، این كاروانسرا را از آن جهت مادر كاروانسراهای ایران نام نهاده اند كه تمام مایحتاج مورد نیاز مسافران در داخل كاروانسرا مانند مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و اصطبل در داخل آن دیده شده است.
بنای فعلی این كاروانسرا عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شكل یافته در دوره سلجوقی یا بنایی كه در دوره صفویه به شكل كاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است.
ورودی بنا رو به جنوب و پلان كاروانسرا مربع است كه طول هر ضلع آن حدود 102 مترمربع است و دارای شش برج است كه چهار برج به قطر شش متر در گوشه‌ها و دو برج نیمه مدرن در طرفین ورودی قرار دارد.
مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از كاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی كنار كاروانسرا، كوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان حدود 19 هكتار است.
كاروانسرای دیرگچین چهار ایوانی بوده كه در هر طرف 12 حجره یك طبقه وجود داشته و شترخوان‌ها به صورت دالان‌های طویل به عرض تقریبی شش متر با سقف‌های ضربی در پشت حجره قرار دارد.
طبق مطالعات باستانشناسی كه اسناد آن هم موجود است این اثر یك بنای ساسانی است كه در دوره اردشیر بابكان ساخته شده و به دژ كرت شیر، كرت به معنای ساختن و بنا كردن و شیر به منای اردشیر یا دیرجسین، جس به معنای گچ نام داشته است.
كاروانسرای دیرگچین در دوره صفویه تغییرات اساسی پیدا كرده و به شكل كاروانسراهای معمول و متداول صفویه از رونق و اعتبار خاصی تا پایان دوره قاجاریه برخوردار بوده است.
این كاروانسرای دیر، بر روی خرابه های دیر الجصر (دیر گچین، دیر كردشیر) معروف ساخته شده است كه كنار دروازه ورودی دو برج دو طبقه و داخل كاروانسرا حیاطی بزرگ با اتاق های كوچك بدون پنجره است كه در پشت آن ها، طویله های سراسری، سكویی برای چهارپادار و اجاقی تعبیه شده است.
در سه طرف حیاط ایوان هایی بزرگ و در گوشه های آن شبستان بزرگ، حمام، كوره گچ پزی و حیاط داخلی نیز وجود دارد و در خارج ساختمان یك انبار قرار دارد كه آب باران از اطراف به سوی این آب انبار سرازیر می شود و نقشه كاروانسرا، چهار ایوانی است و تنها ورودی آن در قسمت جنوبی است.
كاروانسرا تقریبا مربعی شكل و ابعاد 109 در 108 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن قرار دارد و بسیاری از محققان بر این عقیده اند كه كاروانسرای دیر گچین الگوی بسیاری از كاروانسراهای دوره اسلامی به ویژه در دوره صفویان است.
بر اساس اطلاعات موجود تنها مورخی كه به سوابق كهن این بنا اشاره دارد 'ابودلف' است كه در كتاب خود به نام 'سفرنامه ابودلف' از این بنا به نام 'دیر كرداردشیر'یاد كرده و مربوط به زمان عاد اقوام زمان جاهلیت اعراب اسم می برد.
در كتاب تاریخ قم نیز از این بنا به عنوان دیرالجص اسم برده شده می شود و آنرا فرا پیش قم می نویسد.
ابن حوقل در كتاب صوره الارض (367 هجری) می نویسد 'دیرجص' رباطی است از گچ و آجر كه بدرقه سلطان (گارد سلطنتی) در آن نشیند، در این میان توصیف ابودلف از همه روشن تر است.
این مورخ این دژ را دارای برج های بسیار بزرگ و بلند، حصار ضخیم و مرتفع كه با آجر های بزرگ ساخته شده و در داخل دژ ساختمان های مستطیل و سقف های ضربی دیده می شود می نویسد، مساحت محوطه را شامل دو جریب و بیشتر ذكر می كند.
نقل است در دوره صفویه 999 كاروانسرا ساخته شده اما همه این 999 كاروانسرا جدید نیست بلكه تعدادی از آنها وجود داشته است، برخی مرمت شده و تعدادی هم جدید ساخته شده‌ا‌ند كه بنای دیر گچین ازجمله كاروانسراهای مرمت شده در این دوره است.
این بنا در موقعیت اصلی خود بر سر راه قدیمی قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار قرار دارد و فاصله آن تا قم حدود 80 كیلومتر است و می توان گفت با ری قدیم بیشتر در ارتباط بوده است.
وسعت محوطه كاروانسراي دیر گچین به 12 هزار متر مربع مي‌رسد كه بناي كاروانسرا با وسعتي حدود 8 هزار متر مربع در میان آن احداث شده است.
این بناي قدیمي داراي 43 حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت و 8 شترخانه، داراي منظر شاهي و 2 مغازه براي نگهداري كالا، حمام و مسجد است.
هم اكنون این كاروانسرا از دو مسیر جاده آسفالته قم به روستای علی آباد و سپس مسیر خاكی نسبتا هموار تا دیر گچین و یا چرم شهر ورامین بعد از طی مسافتی در حدود 20 كیلومتر (خاكی ) به دیر گچین قابل دسترسی است.
همچنین لازم به ذكر است كه این منطقه به بر اساس مصوبه هیات وزیران در فروردین ماه 87 در سفر نخست ریاست جمهوری به قم به عنوان یكی از مناطق شش گانه نمونه گردشگری در این استان تعیین شد.ك/4
/7402/ 569
قم- از كاروانسراي دير گچين يكي از بناهاي باستاني متعلق به دوره ساساني در قم است كه از آن به عنوان مادر كاروانسراهاي ايران ياد مي شود.