14 مرداد، فرصتي براي بازخواني نقش تاريخي مردم آذربايجان در انقلاب مشروطه

انقلاب مشروطه در شرایطی رخ داد كه ایران بر دو پایه نظام سنتی شاهنشاهی قاجار مبتنی بر نظام ایلاتی، اقتصاد كشاورزی مبتنی بر دیوانسالاری ایرانی و نظام مالیات گیری استوار بود.

این انقلاب با زیر پرسش بردن حكومت مطلقه شاه قاجار، مبانی اصلی پایایی نظام را متزلزل كرد و با تضعیف شاه و حكومت مركزی، امكان ابراز مخالفت های سركوب شده و انتقادهای بیان نشده را فراهم آورد و همچنین به نیروهای گریز از مركز فرصت و مجال بروز و ظهور داد.

نتیجه آن بود كه دسته‌های فكری و گروه های قومی- زبانی و دینی وارد كارزار سیاسی شدند و در برهه‌های مختلف نهضت، به پیروزی مشروطه كمك كردند.

ضعف قدرت مركزی گرچه مدت كوتاهی امور بازرگانی به خصوص بازرگانی خارجی را رونق داد اما نتایج ناگوار اقتصادی در نتیجه فقدان نظارت مركزی، ناامنی پس از انقلاب و جنگ محمدعلی شاه و انقلابیون به زودی آشكار شدند.

محمدعلی شاه به حق دانسته بود كه این نهضت زوال نهاد پادشاهی را نشانه گیری كرده است، بنابراین از رقابت­ها و درگیری­ها میان اقوام و گروه های مختلف بهره برداری و مشروطه طلبان را سركوب كرد.

ولی مشروطه طلبی كه كانون آن شمال غرب كشور و مكتب تبریز بود به دلیل حمایت گسترده مردم و پشتیبانی آگاهانه علمای بزرگ ایران و عراق در جنگ با نیروهای استبداد پیروز شد.

منطقه آذربایجان در آن دوران مقر ولیعهد قجر بود و در شمال غرب سرحدات ایران و در شاهراه روابط شرق و غرب (امپراطوری تزار و اروپا) قرار داشت و همچنین به عنوان یكی از قطب­های اقتصادی كشور نسبت به سایر مناطق كشور از توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بیشتر برخوردار بود.

این سه عامل به عنوان عوامل مثبت و ایجابی در طول زمان به روشنگری و آگاه سازی مردم منطقه آذربایجان منجر و مردم منطقه آذربایجان بعدها حامل اندیشه‌های مدرن غربی و پیام آور تجدد شدند و نقشی مهم در جریان مدرن‌ترین واقعه ایران معاصر یعنی انقلاب مشروطه ایفا كردند.

جنگ ایران و روس در نیمه نخست سده نوزدهم و عواقب اقتصادی و روانی ناشی از آن نیز در منطقه آذربایجان به عنوان یك عامل سلبی در مخالفت مردم با سلطنت قجر نقش اساسی داشت.

این عامل به ‌ویژه هنگامی كه در كنار عوامل خارجی یعنی اندیشه‌های انقلابی صادره از اروپای مركزی و روسیه، توسعه اقتصادی و سیاسی عثمانی (همسایه غربی ایران در مرزهای آذربایجان) و حضور استعمار بریتانیا و روسیه قرار گرفت، موجب شد مردم مناطق آذربایجان حامل اندیشه‌های مخالفت با حكومت و اصلاحات بنیادی شوند.

نماینده مردم تبریز اسكو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینكه آذربایجان به دلیل نقش حیاتی خود در تمام مقاطع، از جایگاه ویژه ای در كشور برخوردار است، گفت: تاریخ كشور سرشار از اتفاقاتی است كه آذربایجان نقش تعیین كننده ای در شكل گیری آنها داشته است.

‌محمد حسین فرهنگی با اشاره به گروهها و عوامل اجتماعی موثر در نهضت مشروطه خاطرنشان كرد: ‌در ابتدا سه گروه روشنفكران، عالمان دینی و سلحشوران و مبارزان مشروطه خواه با هم همراهی تنگاتنگی داشتند كه برآیند همراهی و همكاری این سه گروه در دو مرحله باعث پیروزی نهضت مشروطیت شد.

وی اظهاركرد: این توده مردم مذهبی بودند كه با رهبری روحانیت و همراهی مجاهدان سلحشور همچون ستارخان و باقرخان این نهضت را به پیروزی رساندند.

فرهنگی با تبیین جایگاه تبریز در انقلاب مشروطیت گفت: ‌تبریز هم پایگاه مجاهدان بود و هم علقه های قوی مذهبی در آن جریان داشت به همین دلیل نقش تعیین كننده ای را در پیروزی این نهضت برعهده داشت.

وی با بیان اینكه استقرار جانشین سلطنت در تبریز هم نقش این شهر را در جنبش مشروطه پررنگ تر می ساخت، اظهاركرد: بسیاری از رجال سیاسی و روشنفكران عصر و همچنین مبارزانی چون شیخ محمد خیابانی، ‌شهید ثقه الاسلام به همراه انجمن های گوناگونی كه در تبریز فعال بودند در مقاطع مختلف از جمله فتح تهران نقش محوری و كلیدی داشتند.

نماینده مردم تبریز در مجلس نهم قیام عمومی مردم در لغو قرارداد انحصار تنباكو، ‌حادثه رویتر، ‌ماجرای اعتراض به گریبایدوف، ‌اعتراض تجار و مردم تهران به عین الدوله، اعتراض به دولت روس به دلیل تخریب گورستان تهران برای احداث بانك را از جمله جنبش های مقدم بر نهضت مشروطه عنوان كرد و افزود: ‌اینها اعتراضات گسترده ای بودند كه در سطوح مختلف شكل می گرفتند و مردم متوجه شدند در صورت حركت جمعی می توانند به نتایج مهم اجتماعی و سیاسی دست پیدا كنند.

فرهنگی گفت: ‌در این میان همراهی تحولات جهانی نیز این روند را تشدید و تعمیق كرد و در نهایت به پیروزی مشروطیت منتهی شد هر چند دستاوردهای آن دوام چندانی نداشت.

وی خاطرنشان كرد: ‌مطالعه تاریخی كشور ما نشان می دهد هر گاه جریان روشنفكر همراه جریان مذهبی بود موفقیت های مهمی به دست آورده اما پس از قطعی شدن پیروزی، جریان روشنفكری به سرعت به دنبال حذف جریان مذهبی برآمده است و این جریان پس از موفقیت های اولیه با همراهی و همگرایی قدرت های بیگانه تمام دستاوردها یا بخش های وسیعی از آن را از دست داده است.

فرهنگی دفاع از تمامیت ارضی در نبردهای مكرر با عثمانی و روس، فعالیت های آزادی خواهانه پس از اشغال توسط روس ها، جانفشانی ها در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطه، فعالیت در جریان ملی شدن صنعت نفت، تلاش در حدوث انقلاب اسلامی و مبارزه در مدت هشت سال جنگ تحمیلی را نشانه های افتخار آذربایجان برای اعتلای كشور دانست.

وی با اشاره به فرمایش رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر ' آذربایجان یك حادثه را به فرایند تبدیل كرد '، اظهار كرد: این گفتار، ضرورت شناخت بیشتر تاریخ این منطقه را كه جزئی از تاریخ پر افتخار كشور است، بیشتر می كند.

7232/587/681