در آیات مختلف قرآن كریم از جمله (نساء: 48، 116؛ انعام : 79، 106؛ یونس : 105؛ حجر: 94؛ قصص : 87؛ روم : 31؛ فصلت : 60؛ توبه : 5، 36؛ بینه : 6؛ احزاب : 73؛ فتح : 6) گذشته از نكوهش شدید شرك و مشركان و بیان عاقبت شوم آنها، تاكید بر ضرورت گسستن پیوند از مشركان و توصیه جدی به مقابله با آنان و به برائت انبیاء از مشركان و اعلان بیزاری آنها از شرك تصریح شده است.
نمونه بارز اعلام برائت از مشركان در امت های پیشین بنابر آیه چهارم سوره ممتحنه، حضرت ابراهیم(ع) و یارانش بودند كه قاطعانه برائت خود را از مشركان و بت های آنها اعلام داشتند.
اسناد عمل برائت در این آیات به پیامبران، این نكته را مورد تاكید قرار می دهد كه این عمل علاوه بر صبغه اعتقادی، جنبه سیاسی و حقوقی و اجتماعی نیز دارد و با تعیین مشی و رفتار بیرونی مومنان، موحدان را از مشركان و كافران متمایز می كند؛ بویژه آنكه در كتب لغت از جمله راغب اصفهانی، المعجم الوسیط، طبرسی، لسان التنزیل و قرطبی نیز برائت را به معنای بیزاری و اجتناب و گسستن پیوند و ارتباط دانسته اند.
اعلان عمومی برائت از مشركین و احكام الحاقی آن، در تاریخ اسلام برای نخستین بار، پس از نقض عهد مشركینی بود كه پس از فتح مكه (8 ه ق ) با پیامبر اسلام پیمان عدم تهاجم و دشمنی بسته بودند.
آیات نخست سوره برائت در برگیرنده این اعلان بود و حضرت علی(ع) این آیات را به دستور رسول اكرم(ص) در مراسح حج سال نهم هجرت ابلاغ كرد.
به نظر برخی مفسران، حج سال نهم را از آن رو 'حج اكبر' می نامند كه عزت كامل مسلمانان و ذلت مشركان در آن سال ظاهر شد، بسیاری از محدثان و مفسران با استناد به روایات گوناگون، حج اكبر را روز عید قربان می دانند.
در عید قربان سال دهم(حجة الوداع ) نیز رسول اكرم(ص) این مطلب را تایید فرمود و این عنوان برای روز عید قربان به كار گرفته شد.
در ابلاغ برائت از مشركین، حضرت علی(ع) در بعد از ظهر دهم ذیحجه در منی، با شمشیر برهنه، به خطبه ایستاد و پس از تلاوت آیات نخست سوره برائت، چهار حكم الحاقی رسول اكرم(ص) را ابلاغ كرد.
امام خمینی(ره) در این رابطه می فرماید: شیوه های اعلام برائت می تواند به گونه های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود، اما آنچه به عنوان ركن، در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصل معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسی طرد بت و بت پرستی، و اعلان انزجار از مشركان و دشمنان اسلام و محكوم كردن سیاست های خصمانه و توطئه گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوز كارانه آنهاست.
از سوی دیگر با توجه به محتوای برائت و نیز ارزش تاسی به پیامبر اكرم(ص) در انتخاب زمان و مكان اعلان برائت، مناسبت حكم و موضوع ایجاب می كند كه بهترین و كارآمدترین شكل اعلان برائت از مشركان، در حرم و در ایام حج انجام گیرد.
از آیه سوم سوره توبه نیز می توان چنین استنباط كرد كه اعلان برائت با اعمال و مناسك حج منافات ندارد، بلكه رابطه میان آن دو، در هدف و ماهیت و نتایج ایجاب می كند كه برای تكمیل آثار و بركات هر یك از آنها، این دو عمل عبادی و سیاسی همراه یكدیگر انجام پذیرند، زیرا حج، در مفهوم جامع خود بسیاری از شعائر توحیدی را دربر می گیرد و عبادتی اجتماعی ـ سیاسی به شمار می رود، و صرفا حركتی فردی نیست.
نمونه های بهره گیری سیاسی و اجتماعی از موقعیت بیت الله الحرام و حج كه حرم امن الهی بشمار رفته و همگان در آن مصون هستند، در سنت رسول اكرم(ص) و ائمة اطهار(ع) و مسلمانان متعدد است.
از جمله در سال هفتم هجرت، پیامبر اكرم(ص) بر اساس توافقنامه حدیبیه، همراه دو هزار نفر از مسلمانان، برای مناسك عمره (عمره القضاء) به مكه رفتند و از نحوه آرایش شكوهمند مسلمانان به هنگام طواف و شعارهای آنان ـ از جمله اشعار عبدالله بن رواحه ـ برای نمایش قدرت مسلمانان در برابر مشركان بهره بردند.
در سال نهم، با ابلاغ برائت، صفوف مسلمانان از كفار و مشركان كاملا متمایز شد و در سال دهم، حجه الوداع با تاثیرات عمیق در مسایل اعتقادی، احكام و اجتماعیات اسلامی برگزار و حج مظهر عظمت اسلام و مسلمین و استعلای آن بر كفار و مشركین معرفی شد، چنانكه خطبه های منی و عرفه و غدیر خم رسول اكرم(ص) متضمن مسایل مهم و اساسی جهان اسلام بود.
همچنین در سال 58، امام حسین(ع) در مراسم حج، بسیاری از صحابه و مومنین و انصار برجسته را در منی گرد آورد و از طغیانگری معاویه و ستم های او سخن گفت و از ایشان خواست كه هنگام بازگشت از حج، پیام او را به مردم دیگر ابلاغ كنند تا از دین حق دفاع شود؛ و همگان را بر صدق گفتار خود گواه گرفت.
امام حسین(ع) در سال 60، با استفاده از موقعیت حج به افشای چهره حكومت یزید بن معاویه پرداخت و چون شنید كه عوامل حكومتی قصد جانش را دارند، برای حفظ حرمت حج و حرم، در روز هشتم ذیحجه با اظهار وضع پر مخاطره خود همراه خانواده و تعدادی از یاران به سمت عراق حركت كرد.
غفلت های تاریخی در مقاطع مختلف، باعث نقصان توجه به مقصود اصلی و ماهیت ذاتی حج شده است، همچنانكه پس از بنای كعبه و آغاز حج ابراهیمی نیز بتدریج خرافات و اوهام بر حج اصیل تاثیر گذاشت و آن را به صورت حج جاهلی درآورد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357، امام خمینی(ره) نیز با توجه به موقعیت خطیر جهان اسلام در دنیای كنونی، بار دیگر جنبه های اعتقادی و اجتماعی حج را متذكر و خواستار بهره گیری، از این همایش بزرگ سال برای بیان مسایل و حل مشكلات جهان اسلام شدند.
امام خمینی(ره) در عید قربان نخستین حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی - 30 آبان 1358 -، در پیامی به حجاج به تحلیل جامعی از كعبه و حج مبادرت كرد و آن را محل نشر توحید و نفی شرك دانست.
تاكید ایشان بر این نكته بود كه كعبه خاستگاه اصلی ندای توحید و مركز شكستن بتها در سراسر جهان است و بنابر آیات قرآنی (حج : 27) تطهیر آن از همه ناپاكی ها و پلیدی ها (ارجاس ؛ بقره : 125) كه بالاترین آنها شرك است، واجب است.
ایشان سپس با اشاره به اعلان برائت از مشركین (توبه : 1، 3) و قیام مهدی موعود (عج) از كنار كعبه و دعوت مردم به توحید، نتیجه گرفت كه همه بت شكنی ها از كعبه سر چشمه گرفته و خواهد گرفت و امت اسلام نیز باید از این امر تاسی كنند.
** با استناد به مطالب پایگاه اطلاع رسانی بنیاد دایره المعارف اسلامی
فراهنگ (2) ** 1883 ** 1071
تهران - برائت از مشركين تعبيري قرآني و به مفهوم بيزاري و اجتناب از مشركين و دشمنان مسلمانان و قطع پيوند با آنها است.
