هنرمندان، صاحبان تفكر و خلاقیت های بصری در هر گام از مراحل آفرینش یك اثر هنری در كنار توجه به علقه های ذهنی خود، همواره به یك الگو و هدف برای خلق اثر هنری می اندیشند.
در سیر تطور هنر نمایش از یونان باستان تا امروز نگره ها و انگاره های مذهبی یكی از اصلی ترین موضوعات مورد پرداخت نمایشنامه نویسان و تولیدكننگان آثار نمایشی بوده كه اوج آن را در تراژدی های یونانی می بینیم كه تقابل زمینیان با خدایان متعدد آسمانی آنها است.
این شیوه های نمایشی در دوران قرون وسطی و تسلط بی چون و چرای تفكر كلیسایی در اروپا به تولید نمایش های سوگ با نام 'میراكل' و 'میستر' منجر شد كه در كنار روایت مصائب حضرت مسیح(ع) با تمام ارادت و احترام به شان و جایگاه آن پیامبر، به محملی برای نقد تفكر دگم اندیش و جزم اندیش كلیسایی بدل شد.
با ظهور تفكر مدرنیسم و 'ایسم' های متعدد در بدنه جریانات هنری، باز هم مذهب به یكی از اصلی ترین جریان های تولید آثار نمایشی بدل شد. از این میان می توان به نگاه آمیخته با اخلاق در آثار 'چخوف'، نقد روشنفكری بی محابای نواندیش های غربی در آثار 'پینتر' و 'استرینبرگ' و تلاش این نمایشنامه نویسان برای بازگشت به نگره های مذهبی انجیل و زبان تند و گزنده 'آنتونن آرتو' و 'برشت' به عنوان هنرمندان 'تابو شكن' (خط شكن) در برابر تفكر بی توجه به مذهب غربیان از جمله نمونه های ممتاز استیلای مبانی مذهبی در آثار نمایشی جهان از آغاز تا امروز بوده است.
عاشورا و حماسه كربلا فارغ از تقدس نگاه تشرع و گره خوردن آن در تار و پود زندگی مسلمانان و به ویژه شیعیان جهان، در ساحت خوانش های هنری قابلیت معرفی به عنوان بزرگترین تراژدی بشریت را در خود دارد.
** نگاه ممتاز و ویژه به مذهب در هنر ایرانی
اما در برابر این نگرش پر فراز و نشیب و محكوم به انگاره های زمینی تفكر غربی، شرقی ها و به ویژه ایرانیان به عنوان میراث داران برگ های زرین تمدن و تاریخ در طول اعصار و قرون، در كنار ارادت شان به مبانی مذهبی، الهی و آسمانی در آیین ها، خرده آیین ها و شیوه های نمایشی گوناگون و متنوع خود، با ورود و پذیرش اسلام، زبان هنر را به عنوان موجز ترین و تاثیرگذارترین زبان در معرفی آداب، افكار و تفكرات دین اسلام دریافتند و از ایجاز هنر، به ویژه هنر نمایش برای بازتاب این تفكرات به بهترین نحو بهره بردند.
یكی از اصلی ترین گونه های نمایشی كه در خدمت انتقال مبانی دین اسلام درآمد هنر تعزیه بود كه به زبانی برنده، غرا و گیرا برای بیان حوادث دهه نخست محرم و به خصوص اوج حادثه تلخ آن، یعنی ظهر عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای آن امام همام بدل شد.
در این میان بهره بردن از شكل داستانی تاسوعا و عاشورای حسینی وخوانش دراماتیك آن برای رسیدن به بالاترین جنبه تاثیرگذاری این حادثه و همچنین صدور این هنر به خارج از مرزهای ایران، باعث شد تا روایت شهادت امام حسین(ع) نیز به زبانی جهانی برای بیان یك تراژدی مذهبی بدل شود.
اوج و فرودهای این هنر آیینی در زمان صفوی و پهلوی كه از تعالی شكوفایی تا حضیض فراموشی و مقابله حاكمان را در بر می گرفت، تا حدود بسیاری حركت رو به رشد این هنر را با اما و اگرهای فراوانی رو به رو ساخت؛ تا آنكه با پیروزی انقلاب اسلامی و توجه ویژه به احیای آیین های مذهبی و نمایشی بار دیگر تعزیه و نمایش های دینی به یكی از قطب های تولیدات تئاتری كشور بدل شد به گونه ای كه در این میان خلق آثار ماندگاری در این گونه، نوید روزهای امیدبخش و متعالی این هنر را به مخاطبان همواره همراه نمایش هیا دینی در كشور را می داد.
تولید آثار نمایشی با محتوای مضامین عاشورایی واستمرار در شكل اجرای عمومی آنها در طی سالیان متمادی، تئاتر دینی را به یكی از گونه‌های تاثیرگذار هنر نمایش در كشور بدل كرد و نشان داد كه با سرمایه گذاری، حمایت، نگارش و تولید آثار قوی وخوش ساخت می توان حتی با ابزاری مانند تئاتر، به هدایت فكری و تغذیه معنوی مخاطبان برای رسیدن به مسیر حقیقی تعالی و سعادت بشری دست یافت.
** 'خورشید كاروان'، نمایشی به قدمت ربع قرن در ایران
نمایش خورشید كاروان كه تا سال گذشته به صورت مستمر 24 سال است كه در ایام محرم و صفر برای عموم مخاطبان به نمایش در می آید در حقیقت برداشتی از اثر 'دیر راهب' و روایت كننده داستان و حوادث بعد از كربلا، به اسارت رفتن خانواده امام حسین(ع)، ذكر مصائب و شقاوت های یزید بر اعضای این خانواده و روشنگری حضرت زینب(س) در بازار شام و رو كردن دست پلید سپاه شمر بر امام سوم شیعیان است.
بازنویس ها مكرر، تغییر كارگردانان و بازیگران این اثر و اتكا به محوریت اصلی داستان، باعث شده است كه 'خورشید كاروان' علاوه بر ثبت ركورد موفق ترین نمایش مذهبی از حیث استمرار و جذب مخاطب، به یكی از قوی ترین گونه های نمایش مردمی و دینی در كشور بدل شود كه علاوه برارضای روحیه مخاطبان داخلی بااجرا درخارج از مرزهای ایران ودر كشورهایی مانند انگلستان و هلند، مخاطبان بین المللی را نیز با روایت واقعیت‌های حادثه كربلا و انتقال تراژدی انسانیت در مواجهه مخاطب با امام حسین(ع) آشنا سازد.
** 'در قاب ماه'، اثری متفاوت و متعهد به ساختارهای تئاتری
نمایش 'در قاب ماه' به نویسندگی حمیدرضا آذرنگ و كارگردانی حسین مسافرآستانه از فعالان هنر نمایش كشور، با تعهد به ساختار تئاتری و فاصله گرفتن از انگاره های نمایشی در كنار روایت داستان كربلا و مصائب امام حسین(ع)، نشان داد كه استفاده صحیح از قواعد تئاتر به عنوان یك هنر وارداتی و غربی و خوانش صحیح از آیین ها و خرده روایت های نمایشی مذهبی، بومی و ملی می تواند منجر به خلق اثری در بدنه تولیدات نمایشی كشور شود كه طیف مخاطبان گسترده تری از منتقدان و هنرمندان تا عموم مخاطبان را به خود جذب كند.
'در قاب ماه' با تم عاشورایی خود به بیان ظلم مردمان جفاكار كوفه به خاندان عصمت و طهارت و داستانی از سرنوشت افرادی را روایت می كند فصل مشترك پیوند آنها روز عاشورا است. بستر زمانی نمایش، ماه محرم سال 61 هجری است. نائله خواهریست كه قصد دارد برادر گنگ و كر خود را كه 'سكوت' نام دارد برای معالجه نزد طبیبی به شام ببرد. 'هلال' نیز جوانی است كه مادر بیماری دارد و برای درمان مادر عزم سفر به شام كرده است. ناگهان صدای جارچیان عبیدالله ابن زیاد با این طنین كه ای مردم چه نشسته اید كه دین و دنیا شما در خطر است(!)، مردم را برای جنگ با حسین(ع) و یارانش فرا می خواند. برخی مردم سست عنصر كوفه فریفته سكه های طلا، برخی فریب تزویر و برخی دیگر نیز از ترس جان لباس رزم پوشیده به جنگ با حسین(ع) می شتابند. 'هلال' نیز مادر بیمار خود را وا می نهد و به توصیه او برای همراهی امام حسین(ع) راهی كربلا می شود. 'سكوت' نیز همچنین. در انتها، سر 'هلال' بر سر نیزه به همراه سر شهدای كربلا به كوفه آورده می شود و اما 'سكوت' تبدیل به فریاد بلندی می شود و فریاد می زند: 'پس از حسین(ع) هیچ جای دنیا جای سكوت نیست'.
قدرت و قوت این نمایش به بهره بردن نمایشنامه نویس و كارگردان آن در گریز از كلیشه های رایج نمایش عاشورایی باز می گردد و اثبات كننده این مساله است كه یك گروه اجرایی در كنار نگرش های متفاوت در كنار اصل ارادت و روایت به داستان كربلا می توانند دست به خلق اثری بزنند كه در عین متفاوت بودن، با ایجاز تمام به همراهی و همذات پنداری مخاطبان بیانجامد.
** 'مقتل' و 'سنگ و سبو' ، روایت عاشورا از منظر هنرمندان نسل جدید
دو نمایش 'مقتل' به كارگردانی محمودرضا رحیمی و 'سنگ و سبو' به كارگردانی علیرضا محمدی طی چند سال اخیر با دستمایه قرار دادن حوادث عاشورا و اتفاقات بعد از آن سعی در ارائه آثاری متفاوت با محتوای مضامین عاشورایی داشتند.
'سنگ و سبو' با شعری از افشین اعلاء یك نمایش - موسیقی را در دو زمان حال و روایت حضرت رقیه(س) از بازگویی جفایی كه بر امام حسین(ع) است را روایت می كند كه با توجه به جنس انتخاب نوع روایت تاثیرگذاری مثبتی در بین مخاطبان داشت هر چند عدم ادامه اجرای این نمایش كه در ماه صفر دو سال گذشته (1389) تا حدودی آغاز این حركت را با توقفی اجباری مواجه ساخت.
'مقتل' نیز با نگاهی به مساله اقتباس در تولید آثار نمایشی در زمنیه نگاه های مذهبی نگاهی جامع به مقاتل مربوط به حادثه كربلا داشت كه در كتاب 'روضه الشهدا' جمع آوری شده بود و برای نخستین به استفاده از آیین تعزیه به شكل تئاتری آن پرداخت.
نمایش 'مقتل' همانند نامی كه دارد اثری پرشور و هیجان است و به بازگویی داستان شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش با نگاهی تلفیق شده به یكی از داستان‌های معاصر كه میان یك زوج جوان می‌گذرد، می‌پردازد. مهم‌ترین مقتل‌ها در طول تاریخ به حادثه كربلا مربوط می‌شود و پیشینه مقتل‌ها نیز مشخص است، به دلیل مخالفت خلفای اموی در زمینه برگزاری مراسم سوگواری مسلمانان برای امام حسین(ع) و خاندان مطهر و یاران باوفایش، عده‌ای به جمع‌آوری سوگنامه‌ها در قالب مقاتل همت گماشتند. به عنوان مثال كتاب مقتل 'لموف' و 'روضه الشهدا' ملاحسین واعظ كاشفی از مهم‌ترین آثار مكتوب در این زمینه به شمار می‌روند. هرچند در برخی از نسخ غلوهایی در زمینه روایت واقعه كربلا صورت گرفته اما علما و دانشمندان مسلمان مانند آیت‌الله مطهری با تأكید بر صحت مقتل‌ها براساس واقعیت تاریخ نقش بسزایی در تمییز دادن مقاتل صحیح با آثار اغراق‌آمیز داشته‌اند.
در كنار این نمایش ها كه تنها به عنوان نمونه ای از خیل تولیدات آثار تئاتری با محتوای مضامین عاشورایی تا به حال در كشور تولید شده اند می توان به این نكته اشاره كرد مقوله‌ای مانند عاشورا و بازتاب حوادث آن در كنار توجه به معرفی گونه نمایش شیعی و ثبت بزرگترین تراژدی بشریت می تواند، نه تنها گام بزرگی برای معرفی داشته های هنر نمایش ایران در داخل و خارج از مرزهای جغرافیایی باشد كه در حقیقت الگویی ممتاز برای معرفی صحیح دین اسلام و شخصیت های تاثیرگذار آن در تاریخ تكوین بشریت به شمار می رود.
حادثه عاشورا و زندگی سراسر آموزنده امام حسین(ع) در راه ایستادن بر سر آرمان های اسلام و جد بزرگوارش برای هدایت مسلمانان و دیگر انسان های جهان در عصر حاضر كه گم شدن انسان به عنوان یكی از آسیب های بزرگ معنویت در آن به شمار می ورد یكی از اصلی ترین موضوعات تولید نمایش های فاخر دینی می تواند باشد كه تحقق آن به حمایت همه جانبه مسوولان و متولیان امر فرهنگ و هنر و به خصوص مدیران تئاتر كشور باز می گردد.
از: امین خرمی
فراهنگ(5)**9266**
تهران - حادثه جانسوز كربلا و ذكر مصائبي كه بر امام حسين(ع)،خاندان و ياران با وفاي ايشان بعد از اين حادثه رفت، آنچنان عميق و ژرف بود كه از صرف وقوع يك اتفاق ناگوار به بزرگترين تراژدي جهان بدل شد و در اين ميان بعد از گذشته قرن ها، نمايش عاشورايي به يكي از بهترين زبان ها براي بيان ذكر اين مصائب بدل شده است.
