دوتار شمال خراسان ، سازي منحصر بفرد و كهن

سرزمین شمال خراسان از لحاظ جغرافیایی شهرهای قوچان ، شیروان ، بجنورد ، اسفراین و درگز را در بر می گیرد همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه ای چند فرهنگی تبدیل كرده است كه از داشته های فرهنگ اقوام ترك ، كرد و تركمن كه در این سرزمین ها ساكن هستند بهره می برد .

ساز دوتار پیشینه كهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد كه به سال های دور بر می گردد ، روایت های افسانه ای ، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم نوازی ساز دوتار همراه بوده است .

به كسانی كه داستان ها و روایت های كهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می كنند بخشی می گویند ، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی های ترك زبان بیشتر بوده كه مهمترین دلیل آن گویش تركی خاص مردمان شمال خراسان است كه رواج بیشتری نسبت به گویش ها و لهجه های دیگر دارد.

دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است ، كه مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستانهای پند آمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است ، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می رود چرا كه مردمان با حفط كردن بخش هایی از موسیقی ، پند داستان ها را آسان تر متوجه می شدند .

از میان این داستانها كه به وسلیه دوتار بخشی های خراسان شمالی روایت می شدند می توان به داستان شاه اسماعیل ، زهره و طاهر ، اصلی و كرم ، كور اوغلی ، غریب و شاه صنم ، لیلی و مجنون ، گل افروز و دوست محمد اشاره كرد ، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل كرد كه به سرزمین های مركزی فلات ایران نیز نفوذ كرد .

قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان كه توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می شود ، مقام های نواحی این منطقه است كه به هفت مقام شهرت دارد . مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر كدام به شیوه خود این مقام ها را ادا می كردند ، اما نكات مشترك در میان آنها بهره گیری از مقام های 'نوایی' ، 'تجنیس' ، 'شاه ختایی' و ' گرایلی' است .

این نغمات و مقام ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیك تقسیم می شوند ، آوازها اغلب داستانها را بیان می كنند و نغمات ریتمیك در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیردند ، از مهمترین مقامی كه با ریتم همراه است می توان به مقام 'حریف كش' اشاره كرد .

از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه شمال خراسان با توجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد ، برای مثال دوتار شهر 'قوچان' با دوتار 'درگز' از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت از جمله كاسه ها ، اندازه دسته ساز و . . . با هم شباهت های بسیاری دارند .

یكی از جالب ترین نكات نوازندگی این ساز كه در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده ، كوك های متفاوت این ساز بر اساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امكان را دارد با بهره گیری از كوك دلخواه خود بر روی ساز نغمه هایش را اجرا كند .

دوتار شمال خراسان از لحاظ تكنیك اجرایی شباهت بسیاری به گونه تركمن این ساز دارد با این تفاوت كه نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم ها با دست راست از تكنیك های مختص این منطقه بهره می برد .

این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است ، اهالی روستاها و شهرهای كوچك دور هم جمع می شدند و به صدای ساز و آواز بخشی ها گوش فرا می دادند .

در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل توجه ای را در شناساندن فرهنگ كهن ایرانی به دیگر كشور های داشته است ، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره های متعدد بین المللی این فرهنگ كهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند .

امروزه با پیشرفت تكنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی كمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می گیردند اما در این میان همچنان كسانی هستند كه دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می كوشند .



فراهنگ (5) ** 9252 ** 1418