محرم در حسينيه ايران / از نخل گرداني و علم گرداني تا موسيقي ابركوه

به گزارش ايرنا، حجت الاسلام فلسفي گفته اند يزد حسينيه ايران است و علت آن برگزاري نماز جماعت در گوشه گوشه استان و شركت بازاريان و مردم در اين فريضه الهي عنوان شده است .

ويژگي هاي بارز مردم دارالعباده و مجالس روضه خواني سيد الشهدا، در طول سال ،در يزد باعث شده تا از ديرباز ، يزد، حسينيه ايران نام بگيرد .

يزدي ها، خصوصاً به حضرت امام حسين(ع) علاقه مخصوصي دارند از اين رو هر محله يزد، حسينيه دارد؛ هر ده، حسينيه دارد؛ حتي در يك كوره ده، اگر دو غرفه هم هست نامش را حسينيه گذاشته اند.

از قديم الايام در هر حسينيه، «نخل» يا «نقل» چوبي بزرگ، يا به نسبت حسينيه يا ده، كوچك، ساخته بودند و موجود بود.

در يزد رسم اين بود كه ظهر عاشورا، تقريباً نيم ساعت بعد از ظهر، نخل را حركت مي دادند و با گفتن 'يا حسين، يا حسين'، دور كلك «مير چقماق» يا «ميدان شاه» كه نخل جداگانه اي داشت، مي گرداندند و بعد نخل امير چقماق را مي بردند تا آن طرف ميدان و آنجا مي گذاردند. سپس در قتل هاي آخر ماه صفر، مي آوردند كه دوباره به جاي اولش بگذارند. اول ربيع الاول شروع مي كردند به باز كردن سپر، خنجر و آن چيزهايي كه به نخل بسته بودند و در عرض سال هم هر كس پاي نخل گذر مي كرد، چوب آن را مي بوسيد و اگر بچه اش همراهش بود، او را وا مي داشت ببوسد يا دست مي كشيد به نخل و به صورت بچه مي كشيد.

يزدي ها قبل از آمدن ماه محرم، همواره خود را براي تعظيم شعائر اسلامي، آماده مي كردند.

زن ها هرچه لباس سرخ و زرد داشتند كنار مي گذاشتند و پيراهن و چارقدهاي مشكي اي كه حاضر كرده بودند، مي پوشيدند و همين طور تا آخر صفر ادامه مي دادند. مردها هم سرداري يا قباي مشكي و پيراهن مشكي داشتند و هرگز ممكن نبود كه كسي در ايام محرم و صفر، لباس قرمز يا گلي بپوشد؛ حتماً بايد مشكي يا سورمه اي تند يا قهوه اي باشد. زن ها نوعاً از آرايش صورت، خودداري مي كردند و مخصوصاً تازه عروسان كه در هجده ماه ذي الحجه، شب «عيد غدير» يا روز عيد غدير، عقدشان كرده بودند، پس از دوازده روز كه محرم مي شد، ديگر آرايش نمي كردند و اگر مشكي هم نمي پوشيدند، سورمه اي تيره يا قهوه اي تيره مي پوشيدند.

از صبح اول محرم، روضه خواني ها در يزد شروع مي شد، بعضي جاها مانند «منزل اصفهانيان» يا «منزل باقي الموسوي ها»، بعد از اذان صبح و نماز اول وقت، روضه خواني را شروع مي كردند كه هنوز هوا تاريك بود و لااقل يك ساعت و خرده اي به طلوع آفتاب مانده بود. واقعاً كساني كه صبح به اين زودي خود را در سرما و گرما به مجلس روضه خواني مي رساندند، حال و هواي روحاني اي مي يافتند. بعد كه آفتاب طلوع مي كرد، نان خشك با پنير، يا نان داغ از تنور درآمده و بعضي اوقات انگور و بعضي وقت ها مربا براي ناشتايي با چاي داغ، پي در پي براي شركت كنندگان مي آوردند كه خيلي مطبوع بود .

روضه خوان ها هم كه اغلب، مهارت فوق العاده اي در خواندن مصائب اهل بيت داشتند، مانند مرحوم «وزيري» يا «سيد ابوتراب» يا «شيخ محمد مالميري» يا «حاج شيخ غلامرضا فقيه خراساني» كه منبرشان همه حكمت آميز بود و ديگران ، چنان اشكي از مردم و شيعيان مي گرفتند كه هرگز فراموش شدني نيست.

غير از مجالس روضه خواني، رسم بود كه دسته هاي سينه زني، از محلات مختلف يزد، در مرحله اول به طور ساده جمع مي شدند و با سينه زني از محله شان به طرف ميدان امير چخماق مي آمدند و يك دور نخل را مي بوسيدند و دور كلك امير چخماق مي گشتند و به محله هاي خود بر مي گشتند. اين وضع ساده دسته ها، از روز سوم محرم كم كم تغيير مي كرد و مفصل تر مي شد؛ تا آنكه به روز تاسوعا و سپس عاشورا مي رسيد.

در مجموع مي توان گفت كه مراسم سوگواري ماه محرم و صفر در استان يزد با شكوه خاصي برگزار مي شود به طوري كه هيچ محله اي نيست كه در آن مراسم روضه خواني برگزار نشود. بيشتر مردم با لباس سياه در محافل تكايا و حسينيه ها شركت كرده و به سينه زني و عزاداري مي پردازند. گراميداشت اين روزها حتي در بين زرتشتيان هم ديده مي شود.

و اما امروز اين مراسم ها با شور و حال بيشتري برگزار مي شود به گونه اي كه تمامي اقشار به ويژه نوجوانان و جوانان با سياه پوش كردن هر كوي و برزن، برافراشتن پرچم ها و بيرق سياه به ياد مظلوميت امام حسين (ع) و خاندانش در كوچه ها و خيابان ها از روزهاي قبل از محرم به استقبال اين ماه عزيز مي روند .

مراسم هاي روضه خواني، سخنراني، دست هاي سينه زني و زنجيرزني يزد و نخل برداري مردمان اين خطه از شهرت خاصي برخوردار است كه زبانزد خاص و عام است.

آيين عزاداري سنتي مردم استان يزد به مناسبت شهادت امام حسين(ع)، ‎10 روز مانده به ماه محرم با عنوان' ˈبهر شهيد'ˈ آغاز مي شود و تا پايان ماه صفر ادامه دارد .

در آيين بهرشهيد كه تا اول ماه محرم ادامه دارد، هياتي متشكل از جوانان و نوجوانان شهر به منازل مردم مراجعه و اشعاري را در سوگ امام حسين(ع) و ياران با وفايش زمزمه مي كنند .

دو روز مانده به محرم، آيين 'پرسه' برپا مي شود و مردم در قالب هيات عزاداري در سطح شهر حركت مي كنند و اشعاري در رثاي علي اكبر (ع) مي خوانند.

براي آغاز عزاداري ماه محرم هر شب يكي از وعاظ با خواندن ذكر و كلماتي، مراسم را آغاز مي كنند.

پس از انجام اين مراسم، تعدادي از عزاداران از جمله سادات و پيرمردان، با عنوان 'ياران عزا'دور هم جمع مي شوند و به آرامي ترجيح بند معروف محتشم كاشاني را مي خوانند .

مراسم پيشواز محرم ندوشن نيز از جمله آيين ها و رسومات مذهبي اين منطقه است كه به ثبت ملي نيز رسيده است .

اين مراسم هر ساله از اواخر ماه ذي الحجه تا اول ماه محرم با شكوه خاصي در اين شهر برگزار مي شود كه نمايانگر عشق مردم آن ديار نسبت به دلداده خود امام حسين (ع) است .

اين مراسم به طور كلي به مدت 12روز از عيد غدير تا اول ماه محرم الحرام انجام مي شود و شامل: عشور بچه ها، پرسه جوانان (علي اكبر )، غره محرم و بُتّه كَلَك است .

مراسم 'عشور بچه­ها' از بعد از ظهر عيد غدير با مركزيت 11 مسجد محله توسط كودكان با خواندن اشعاري نذورات مردم را جمع آوري كرده و در پايان ماه ذي الحجه همين مراسم با عنوان 'پرسه زني' توسط جوانان برگزار مي شود .

غروب روز قبل از محرم نيز مداحان و تعزيه خوانان حسينيه سفلي بر فراز برجي كه در كنار حسينيه قرار دارد با خواندن اشعاري معروف به 'غُرّه محرم ' با مطلع ' الصلاه اي عالم موسم ناله و شور وشين است/ غره ماه محرم،كوس شاهي به نام حسين است ' به عزاداري مي پردازند.

از ديگر مراسم هايي كه جالب بوده و در آثار ملي كشور ثبت ملي شده مراسم 'علم گرداني ' روستاي طزرجان شهرستان تفت است .

مراسم علم گرداني در اين منطقه از روز تاسوعا آغاز مي شود زنان و مردان روستا هركدام بخشي از علم را مي بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را مي گردانند .

در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوري پارچه هاي نذري مردم، محله و علم خانه را آذين مي بندند. ريش سفيدان با نداي ذكر و صلوات چوب علم ها را يكي يكي سوهان كشيده و براي مراسم مهيا مي سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان كربلا به ميانه ي جمع مشتاقان عزيمت داده مي شود.

با حركت دادن علم حضرت حسين(ع) و ابوالفضل عباس (س)همراه با هيات هاي عزاداري مراسم شور حسيني مي گيرد. علم داران در حسينيه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداري و دسته جات سينه زني به عزاداري اما مظلوم خود مي پردازند.

آذين بندي حسينيه، نخل برداري، طبخ آش، ذبح گوسفند، پخش نذورات مردمي و برپايي هيات هاي سينه زني و زنجيرزني از ديگر برنامه هاي مردم ندوشن در ماه محرم است.

از ديگر آيين هاي سوگواري مردم اين ديار برگزاري آيين' ˈشاخ به شاخ'ˈ است كه به شكل باشكوهي در روستاهاي اين خطه برگزار مي شود اهالي روستا پس از اقامه نماز مغرب و عشا در گروههاي مختلف شروع به پرسه زني در كوچه هاي آبادي مي كنند.

آنها با خواندن ابياتي، از مردم درخواست هيزم مي كنند و هيزم هاي جمع آوري شده در ميدان آبادي روي هم انباشته شده و با برافروختن آتش در پرتو گرما و روشنايي آن عزاداري سنتي آغاز مي شود.

مردم دست در دست هم حلقه اي بزرگ در گرد آتش ايجاد مي كنند و گروهي كه شمار آنان به پنج يا هفت نفر مي رسد در ميان اين حلقه، حلقه كوچكتري تشكيل داده و نواهاي 'يا حسن' و'يا حسين' آغاز مي شود و جمعيت عزادار نيز با تكرار اين عبارات، به سر و سينه خود مي زنند و اين مراسم تا پاسي از شب ادامه مي يابد.

در مورد وجه تسميه ˈشاخ به شاخˈ گفته شده، چون عزاداران اقدام به جمع آوري اندك اندك و شاخه به شاخه هيزم از اهالي مي كنند، آن را به اين نام مي خوانند.

آيين' ˈذكر گرفتنˈ' نيز بيشتر براي اعلام مجلس عزاداري امام حسين (ع) و همچنين استقبال از ماه محرم در برخي از روستاهاي اين منطقه برپا مي شود.

در اين مراسم سنتي كه مقارن غروب آفتاب و بر بالاي پشت بام مسجد يا حسينيه آبادي برگزار مي شود حاضران با خواندن اشعاري، فرا رسيدن ماه محرم و برپايي مجلس عزاي حسين (ع) را به اطلاع اهل محل مي رسانند.

سنت معنوي و مذهبي 'علم گرداني' در اكثر روستاهاي دهستان سبز دشت بافق رواج دارد و اين سنت در نخستين روز ماه محرم به جاي آورده شد.

در آيين علم گرداني بشكان جوانان اين روستا باحركت دادن علم و مديحه سرايي، به درب منزل اهالي مراجعه و نذورات مردم را براي هزينه هاي دهه اول ماه محرم جمع آوري مي كنند.

مردم اين روستا از زن و مرد ، پير و جوان با پوشيدن لباس سياه و نوحه سرايي پشت سر علم گردانان حركت مي كنند و افرادي نيز مسوول جمع آوري نذورات نقدي و جنسي اهالي هستند.

در اين آيين يك نفر در جلو جمعيت مصراع هايي با مضمون مديحه سرايي از قبيل 'ˈ كربلا يا كربلا يا كربلا' 'كربلا سرزمين خون خداˈ يا مظلوم حسينم' ، 'يا محروم حسينمˈ' و غيره را نوحه سرايي مي كند و بقيه مردم آنها را با صداي بلند، بازگو مي كنند.

علم روستا بشكان كه سنبل علمداري حضرت ابوالفضل العباس (ع) است از سازه هاي چوبي مطبق ساخته شده و با پارچه هايي به رنگ سبز سياه و رنگهاي ديگر پوشانده شده است.

از ديگر آيين هاي مذهبي مردم يزد مراسم نخل برداري است مردم يزد نخل را نماد تابوت سرور شهيدان حسين بن علي (ع) و ياران وفادارش مي دانند .

نخل اسكلت عظيمي از جنس چوب است كه مانند درخت سرو است. سرو در فرهنگ عامه نشانه جاودانگي، جوانمردي و آزادگي است كه از ويژگي هاي پيشواي شيعيان است.

آيين هاي نخل گرداني و تابوت گرداني در دسته هاي عزادار در ايام سوگواري از جمله عزاداري هاي سمبوليك است .گرداندن تابوت شهادت و نخل گرداني در دسته هاي عزا به منزله لشكريان رزمنده شهيدان اند كه حضور قدرت الهي را در جمع عزاداران و پيروزي سپاه حق بر باطل و حيات جاودانه شهيدان را متجلي مي كند .

مراسم نخل‏برداري استان يزد كه در سطح گسترده‏اي نسبت به ساير استان‏هاي كشورمان برگزار مي‏شود، در سومين همايش شوراي عالي سياستگذاري ثبت ، ثبت ملي شد .

تعدادي از خادمان حسينيه روز هشتم ماه محرم با استفاده از پارچه مشكي، آيينه و شمشير نخل را آذين بندي مي كنند. نخل سمبل پيكر مطهر سيدالشهدا(ع) است و آيينه ها، نمادي از شخصيت حسين (ع) است.

نخل را با پارچه اي شمشير بندان مي كنند. چند آيينه قدي، منگوله ها، دستمال هاي ابريشمي رنگي هم بر آن جاي مي گيرند.

بر تارك نخل جقه هاي فلزي -پر پرندگان- مي گذارند. در داخل نخل هم زنگي آويزان كه با به صدا در آوردن آن خبر برپايي نخل از روي زمين و حركت آن به دور ميدان حسينيه اعلام مي شود.

هنگام گذاشتن نخل روي زمين نيز، دوباره زنگ به صدا در مي آيد و با صداي آن با هم يا حسين مي گويند و نخل را بلند مي كنند. با هدايت سيدي از اهل محل، روي نخل ايستاده، آن را دور ميدان يا حسينيه مي چرخانند.

افرادي كه براي شركت در نخل برداري زير نخل مي روند، همه پا برهنه اند و شمارشان به بزرگي و كوچكي و وزن نخل بستگي دارد نمونه هايي از نخل هاي شهر يزد در ميدان اميرچخماق، ميدان بعثت، حسينيه چهارمنار، فهادان، ميدان وقت الساعت و حسينيه شاه ابوالقاسم قرار دارد.

مراسم نخل برداري با حضور خيل عظيم عزاداران حسيني انجام مي شود و هركس با نيت خاص در اين مراسم شركت مي كند، به مظلوميت امام حسين (ع) و خاندان او اشك مي ريزند.

دهه محرم با مراسم شام غريبان در شب عاشورا به پايان مي رسد. مردم در اين شب بيشتر در حسينيه ها گرد هم مي آيند و اشعاري چون' … شام غريبان حسين (ع) امشب است امشب است ' را زمزمه مي كنند.

همچنين تنها روزي كه تمام هيات‌هاي استان در يك محل حاضر مي‌شوند، سيزدهم ماه محرم است كه عزداران به مناسبت سومين روز شهادت امام حسين همگي در مسجد قديمي ملااسماعيل يزد كه مصلاي نماز جمعه يزد است گرد هم آمده و هر يك با ترتيب و نظم پس از طي خيابان هاي قديمي شهر در آن مسجد به عزاداري مي‌پردازند .

در ندوشن رسم است هنگام نخل برداري كساني كه در طول سال گوسفندي نذر كرده باشند در مقابل نخل، قرباني مي كنند.

معروف ترين مراسم هاي نخل برداري استان يزد در شهرستان هاي تفت و مهريز برگزار مي شود به گونه اي كه «محرم در تفت» با شماره 31 در فهرست ميراث فرهنگي ناملموس ايران به ثبت رسيده است .

بزرگ‌ترين نخل استان يزد در تفت قرار دارد كه 11 متر ارتفاع داشته و متعلق به حسينيه شاه ولي است. نخل محله گرمسير ديگر نخل معروف شهر تفت است. مراسم نخل‌برداري در تفت همه‌ساله گردشگران زيادي را به خود جذب مي‌كند.

اين مراسم در شهر تفت علاوه بر تاسوعا و عاشورا، در روز 21 رمضان هم برگزار مي‌شود.

شهر مهريز نيز30 نخل دارد كه در تاسوعا، عاشورا و اربعين به حركت درمي‌آيند .

مراسم ديگري كه در استان يزد استثنايي است و به ثبت ملي رسيده موسيقي محرم ابركوه است .

نواختن موسيقي در محرم در شهرستان هاي مختلف كشور با شهرستان ابركوه متفاوت است چون در ديگر نقاط كشور، اين نوع موسيقي با يك ريتم و بيشتر براي هماهنگ كردن گروه سينه زنان و زنجيرزنان اجرا مي شود، ولي هرچند نوع ادواتي كه براي اجرا وجود دارند با ديگر نقاط مشابه است، ولي اين موسيقي در ابركوه به صورت حماسي نواخته مي شود.

از همين رو چندي قبل اين آوا نوا كه افزون بر 100سال قدمت دارد به ثبت ملي رسيد .

آوا نواي آهنگ محرم ابركوه كه به طبل و شيپور سنج معروف بوده و بيشتر در صبح عاشورا و در محله دربقلعه براي تعزيه خواني استفاده مي شود .

با اجراي اين موسيقي كه بيشتر حماسي است اشك خود به خود بر گونه هاي پير و جوان و زن و مرد جاري مي شود و حادثه عاشورا را در اذهان تداعي مي كند .

اجراكنندگان موسيقي محرم در ابركوه هنگام ورود به حسينيه، يك ريتم را اجرا مي كنند در حالي كه در زمان عزاداري دسته ها در خيابان ريتم ديگري را مي نوازند كه بيشتر يادآور ابعاد حماسي كربلا هستند .

از شب پنجم محرم، طبالان در تكايا و حسينه ها آماده مي شوند تا در ايام پورشور عزاداري محرم ابركوه كه در روزهاي ششم تا دهم محرم اوج دارد برنامه اجرا كنند .

گزارش از : محمودرضارحماني ك/4

7546/1968