جنگل‌های هیركانی در شمال ایران منبع اصلی تامین بخشی از چوب مورد نیاز صنایع كشور هستند؛ این جنگل ها 1.9 میلیون هكتار وسعت دارند و سالانه در حدود 600 هزار متر مكعب چوب از آن برداشت می‌شود.
با این حال سالانه از زراعت چوب در ایران 2.5 میلیون متر مكعب چوب معادل 58 درصد چوب مصرفی در كشور به دست می آید كه از این میزان حدود 90 درصد به صنوبركاری اختصاص دارد.
استان گیلان فعال‌ترین استان كشور در صنوبركاری است كه با كاشت صنوبر در 62 هزار هكتار از اراضی این استان سالانه حدود 410 هزار مترمكعب چوب از آن برداشت می شود.
فرهنگ كاشت صنوبر در استان گیلان به قدری گسترش دارد كه اغلب مردم در صورت داشتن زمین خالی، در آن صنوبر می‌كارند ولی در استان‌های دیگر، حتی استان‌های واقع در رشته كوه زاگرس كه زمینه كاشت صنوبر در آنها مساعد است، این درخت زیاد كاشته نمی‌شود.
سیداحمد مولایی كشاورز صنوبر كار گیلانی تقویت صنوبركاری را یكی از راه های مهم برای استفاده از زمین های بی بهره، غیركشاورزی و بدون استفاده معرفی می كند.
وی تاكید دارد كه اگر به بحث زراعت چوب توجه كافی نداشته باشیم، در آینده با كمبود مواد سلولزی مواجه خواهیم شد و از این رو برای حفظ اكوسیستم مناطق مختلف كشور نیازمند توسعه درختكاری هستیم.
مولایی گفت: صنوبر كاری با وجود فواید بسیار و تولید اكسیژن فراوان با وجود نیاز آبی كم، می تواند در زمینه اشتغال جوانان و كاهش واردات چوب نیز موثر باشد.
صنوبركار گیلانی تاكید دارد كه درآمد حاصل از صنوبر كاری بالاتر از كاشت درختان جنگلی است و میانگین برداشت چوب در پنج سال در هر هكتار بین 20 تا 25 متر مكعب است كه 15 میلیون تومان ارزش اقتصادی دارد.
عضو مجمع عمومی كمیسیون ملی صنوبر كشور هزینه اولیه سالانه نگهداری هر هكتار از صنوبر كاری را یك میلیون تومان عنوان كرد و افزود: این میزان هزینه در سال های آینده به 300هزار تومان كاهش می یابد كه در مقایسه با سایر محصولات كشاورزی هزینه صنوبر كاری بسیار اندك است.
* صنوبركاری، راهی برای استفاده از زمین های خالی
در بیشتر درختان، ده‌ها سال زمان لازم است تا به مرحله برداشت چوب برسند كه در مقایسه با متوسط عمر انسان، زمانی طولانی محسوب می‌شود.
برای همین از دیرباز بشر به استفاده از گونه‌ها و روش‌هایی روی آورد كه دوره برداشت را كوتاه‌تر كند و صنوبر یكی از مهم‌ترین گونه‌ها برای تحقق این هدف است.
صنوبر دلتوئیدس با نام علمی پوپولوس دلتوئیدس (Populus deltoides) درختی است از تیره بید (Salicaceae) كه گونه‌ای جنگلی محسوب نمی‌شود ولی به دلیل رشد سریع و چوب مناسب، به فراوانی در مناطق مختلف ایران كاشته شده است.
این گونه درختی به دلیل سازگاری زیاد و رشد سریع، برای رفع نیاز چوبی كشور مناسب است.
با گسترش صنوبركاری، نه تنها از واردات چوب كه در سال 1392 در حدود یك میلیون و 261 هزار متر مكعب به ارزش 515 میلیون دلار بود، بی‌نیاز می‌شویم، بلكه می‌توان در ردیف صادركنندگان چوب نیز قرار گرفت.
همچنین صنوبركاری باعث افزایش درآمد روستاییان و اشتغال‌زایی و استفاده بهینه از زمین‌های خالی می‌شود.
رییس گروه تولیدات دفتر بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور به خبرنگار ایرنا گفت: با توجه به وجود صنایع تبدیل اولیه و ثانویه چوب و تامین نشدن نیاز چوبی كشور، واضح است كه نمی‌توان تمام چوب كشور را از جنگل‌های شمال كه تنها منبع تامین كننده چوب ایران است، تامین كرد.
'غلامرضا هادی زاده' افزود: تراكم بالای كارخانه‌های صنایع چوب در شمال كه متاثر از وجود جنگل‌های هیركانی است، توقع تامین چوب را برای این كارخانه‌ها به دنبال دارد.
وی اظهار داشت: این نیاز باعث شده برخی از كشاورزان و حتی سازمان جنگل‌ها و مراتع، در اراضی جلگه‌ای شمال، گونه‌های تُند رشد همچون صنوبر بكارند اما این اقدام، خودجوش و محدود بوده است.
این كارشناس ارشد جنگل تاكید كرد: با توجه به افزایش جمعیت كشور و نیاز بیشتر مردم به چوب، كاشت گونه‌های تند رشد مثل صنوبر و یا گونه‌های چند منظوره مثل اوكالیپتوس و حتی گونه های میوه‌ده مانند فندق توصیه می شود.
وی افزود: حتی گونه هایی نظیر اقاقیا كه به منظور تولید گل برای زنبورداری و یا زیباسازی فضای شهری و روستایی كاشته می شوند نیز در نهایت به تولید چوب می‌انجامد.
هادی‌زاده بیان كرد: اگر برای كاشت این گونه های متنوع فرهنگ سازی شود، می توان در مناطقی همچون حاشیه جاده‌های شهری، فضاهای سبز و بوستان‌ها، حاشیه جاده‌های بین شهری، حاشیه رودخانه‌ها و روستاها شاهد كاشت این درختان بود.
وی ادامه داد: با شناسایی میزان حاصلخیزی خاك در اراضی كشاورزی متصل به جنگل، اختصاص اراضی با حاصلخیزی كم یا كم‌بازده به كاشت گونه‌های جنگلی برای تقویت خاك جنگلی و همچنین جلوگیری از تخریب فیزیكی و شیمیایی خاك، می‌توان از اراضی موجود بهتر استفاده كرد.
به گفته رییس گروه تولیدات دفتر بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور، اراضی آبگیر و بدون استفاده نیز از دیگر مناطق مناسب صنوبركاری به شمار می روند.
هادی‌زاده تصریح كرد: 'دارْكشت‌وَرْزی' (Agroforestry) یا بردن درخت به حاشیه و لابه‌لای اراضی كشاورزی و خانه‌های روستایی و یا تلفیق درخت با كشاورزی و باغبانی از دیگر ظرفیت‌های موجود برای توسعه زراعت چوب است.
وی افزود: دولت نیز باید در زمینه سرمایه‌گذاری اولیه، ارایه امكانات و ضمانت خرید آنها و ایجاد انگیزه مالی میان كشاورزان مشاركت داشته باشد.
هادی زاده ایجاد انگیزه تولید و صادرات چوب به ویژه در استان‌های مرزی را ضروری دانست و این اقدامات، علاوه بر ایجاد اشتغال، توانایی تامین چوب را در كشور بالا می‌برد زیرا برآوردن نیاز چوبی كشور از درختان جنگل‌های هیركانی امكان‌پذیر نیست.
این كارشناس جنگل به محدودیت های موجود در این زمینه اشاره كرد و گفت: سیاست‌های نادرست، ضعف قوانین، تعارض بین بخش كشاورزی و جنگل‌داری، توجه افزون‌تر سیاستمداران به بخش كشاورزی در مقایسه با جنگل از جمله این مشكلات است.
به گفته وی، وجود كالاهای جانشین و ارزان‌تر از چوب، تامین نشدن آب مورد نیاز زراعت چوب به ویژه در استان‌های كم آب از شاخص‌ترین مشكلاتی كه در زمینه زراعت چوب وجود دارد.
هادی زاده اظهار داشت: با وجود این مشكلات، گسترش زراعت چوب و صنوبركاری غیر ممكن نیست و در صورت برنامه ریزی بلند مدت و كوتاه مدت، سطوح بسیار زیادی از شهرها و روستاها و بوستان‌ها و اراضی دیم و آبی به زیر كشت درختان خواهد رفت.
به گفته وی، ایجاد قطب‌های گردشگری با رواج گردشگری كشاورزی (Agritourism) به خصوص در روستاها، كاهش مهاجرت از روستا به شهر و از همه مهمتر پرداختن به مدیریت بر پایه 'جنگل‌داری' در جنگل‌های شمال به جای فشار به آن فقط برای تولید چوب، از دیگر فواید صنوبركاری است.
* پس اندازی برای فردا
بعضی از گونه‌های صنوبر، نظیر تبریزی (Populus nigra var. Pyramidalis) از گذشته‌های دور در ایران كشت می‌شد ولی اغلبِ گونه‌های متداول فعلی كه با هدف تولید چوب در كوتاه مدت كاشته می‌شوند، ارقام اصلاح شده و وارداتی هستند.
پیشرفت علم و فناوری و افزایش معلومات آدمی درباره ژنتیك و روش‌های تكثیر درختان، توانایی وی را برای به دست آوردن زیرگونه‌ها و نژادهای هر چه مطلوب‌تر زیاد كرد به نحوی كه هم اكنون ده‌ها و بلكه صدها رقم از درخت صنوبر در دنیا وجود دارد.
دوره برداشت صنوبر، یك دهم درختان جنگلی و میزان چوب تولیدی آن در حدود پنج برابر درختان جنگلی است و برگ آن نیز خوراك مناسبی برای دام است. به این مزایای این نوع چوب باید كاربرد گسترده در صنعت كاغذسازی را نیز افزود.
یك پژوهشگر جنگل در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: بیشتر صنوبرهای دلتوئیدس ایران از حدود 50 سال قبل از ایتالیا وارد شدند؛ هر چند در آن زمان شایع كرده بودند این درختان از سرزمین های اشغالی آمده اند.
'یوسف گرجی بحری' تاكید كرد: در اغلب مناطق ایران بجز نواحی خشك، بیابانی و گرم و به طور كلی هر جا كه آبرُفت و امكان كشت دیم وجود دارد، بهترین گزینه برای صنوبركاری است.
گرجی بحری اظهار داشت: صنوبر دلتوئیدس برای شمال كشور گزینه خوبی است ولی نباید در داخل شهرها كاشته شود زیرا سرعت رشد آن بالا است و ریشه های سطحی این درخت، پیاده‌رو را می‌تركاند.
همچنین دانه های رسیده صنوبر در پوششی از الیاف سلولزی قرار دارد كه باعث ایجاد حساسیت در مردم می‌شود، ضمن آن‌كه احتمال بادافتادگی آن نیز زیاد است.
این پژوهشگر جنگل تاكید كرد: می‌توانیم در مناطق جلگه‌ای شمال كه در اختیار سازمان جنگل‌ها و مراتع است و امكان زراعت چوب دارد، صنوبر بكاریم و یا این‌كه دولت با مالكانی كه آمادگی تولید چوب دارند، قرارداد همكاری منعقد كند.
گرجی بحری با بیان این‌كه درخت توسكا در آب راكد و جاری هم رشد می‌كند ولی صنوبر خاك سنگین و رسی و آب راكد را نمی‌پسندد، بیان كرد: برای صنوبر، خاك هوازده نیمه‌سبك و سطح سفره آب پایین‌تر از یك متر خوب است.
این جنگل‌شناس ادامه داد: ریشه‌دوانی درخت صنوبر سطحی است و نمی‌توان آن را در زمین آب‌دار كاشت.
بسیاری از مردم شمال كشور به طور طبیعی و به تشخیص خود صنوبر می‌كارند كه نمونه آن را می‌توان در حوزه شركت چوب و كاغذ مازندران در ساری نام برد.
به طور معمول درختان جنگل‌های شمال با واحد متر مكعب فروخته می‌شود ولی به گفته گرجی بحری، چوب صنوبر را وزنی می‌فروشند و قیمت هر تن از چوب صنوبر در حدود 200 هزار تومان است.
به گفته كارشناسان، چوب درخت صنوبر سبك است و الیاف كمابیش بلندی دارد و برای تهیه تیر و كارهای نجاری و لایی در 'تخته سه لایی' و كبریت‌سازی و كاغذسازی مصرف می‌شود؛ همچنین در احداث بادشكن در باغ‌های شمال كشور و سایر مناطق كاربرد دارد.
كشت صنوبر در مزارع و روستاها مانند صندوق پس‌اندازی است كه هر چند سال یك بار، كشاورز می‌تواند از آن بهره‌برداری و مشكلات مالی خود را رفع كند.
* اعطای تسهیلات كم بهره به صنوبركاران
یك كارشناس ارشد جنگل‌داری نیز به خبرنگار ایرنا گفت: امروزه باوجود پیشرفت علوم جنگل شناسی و جنگل‌داری و مشخص شدن ارزش‌های متنوع این نعمت الهی، هنوز اغلب نیاز بشر به مصنوعات سلولزی از جنگل تامین می شود.
'ایمان تیری مشهدسر' افزود: در چنین شرایطی استفاده از گونه‌های درختی تند رشد برای تامین نیاز سلولزی بارزتر می‌شود زیرا با توجه به نظر منفی كارشناسان درباره ایجاد جنگل تك كشت، زراعت چوب اهمیت یافته است.
وی گفت: با توجه به شرایط اقلیمی كشور، سازمان جنگل‌ها و مراتع از زراعت ارقام مختلف صنوبر و اوكالیپتوس حمایت می كند.
این كارشناس ارشد جنگل‌داری تاكید كرد: اهمیت صنوبركاری زمانی روشن‌تر می‌شود كه بدانیم از هر هكتار جنگل، سالانه می توان به طور میانگین 7.5 متر مكعب چوب برداشت كرد اما در هر هكتار صنوبر، این میزان تا 25 متر مكعب و در زمین‌های پُربازده تا 30 متر مكعب نیز می‌رسد.
دولت برای ترغیب كشاورزان به صنوبركاری به ازای هر هكتار تا 100 میلیون ریال تسهیلات كم بهره می دهد اما به گفته تیری، این رقم با توجه به هزینه‌های زیاد به خصوص در بخش‌های چاله‌كنی و كاشت نهال و همچنین محصور كردن عرصه برای جلوگیری از ورود دام و استفاده از برگ خوش‌خوراكِ صنوبر، این مبلغ ناكافی است.
این كارشناس ارشد جنگل داری یادآور شد: از چند سال پیش دیگر به زمین‌های كمتر از پنج هزار متر مربع چنین وام‌هایی تعلق نمی‌گیرد كه با توجه به سطوح كوچك زمین در اغلب مناطق شمال كشور، به‌ویژه در نواحی مركزی و غربی استان مازندران، این اقدام منطقی به نظر نمی‌رسد.
تیری مشهدسر افزود: در عرصه‌های صنوبركاری بهترین فاصله كاشت، چهار در پنج متر است كه در این حالت گیاه به بهترین رشد ارتفاعی و قطری خود می‌رسد.
وی بیان كرد: اگر بنا باشد در زمین كشاورزی، صنوبركاری انجام شود، در صورتی كه زمین مورد نظر شالیزار یا دارای خاك نامناسب و كوبیده باشد، بهتر است قبل از چاله‌كنی و كاشت صنوبر، دست كم دوبار با وزنه شخم عمیق زده شود تا در نتیجه نهال‌ها بهتر رشد كنند.
تیری مشهدسر اظهار داشت: در زمین‌های بادخیز بهتر است برای جلوگیری از زخمی شدن نهال‌ها و همچنین كاهش پیچش ساقه نهال‌ها از قیّم استفاده كرد.
وی گفت: در زمین‌های پرآب و هیدرومورفیك (Hydromorphic)، توسكا و اوكالیپتوس برای زراعت چوب مناسب‌تر از صنوبر هستند و در صورت استفاده از صنوبر، باید زمین را زهكشی كرد.
این كارشناس ارشد جنگل‌داری تاكید دارد: در صنوبركاری، كوددهی از مسایل مهم است و استفاده از كود آلی، به‌خصوص كود گاوی به ازای هر هكتار 20 تا 40 تن و یا كود كامل برای رشد مطلوب نهال‌های صنوبر توصیه می‌شود.
تیری مشهدسر تاكید كرد: تا زمانی كه تاج درختان بسته نشده است، می‌توان از گیاهان تیره نیام‌داران (Leguminosae) كه ارزش اقتصادی نیز دارند استفاده كرد كه هم رشد گیاه را بهتر می‌كند و هم با توجه به انتظار چند ساله برای فروش محصول، درآمدی نصیب صنوبركار می‌شود.
وی ادامه داد: عملیات پرورشی نظیر هرس كردن، از پایین به بالای درخت و بعد از سه یا چهار سالگی انجام می‌شود و زمان برداشت صنوبر بین 10 تا 12 سال است كه در عرصه‌هایی با خاك مناسب، به هفت سال نیز می‌رسد.
تیری مشهدسر توصیه كرد، بهتر است گونه‌های تُند رشد دیگر مانند توسكا حداقل در شمال كشور جزو گونه‌های مورد حمایت دولت در زراعت چوب باشد زیرا مطالعات علمی نشان می‌دهد میزان تولید چوب كاشت آمیخته صنوبر با گونه توسكا به نسبت تولید چوب تك‌كشتی آن بیشتر است.
متخصصان جنگل معتقدند با وجود زمین و اقلیم مناسب در شمال كشور برای گسترش صنوبركاری، به دلیل وجود جنگل طبیعی و همچنین شهرها و روستاهای فراوان، گسترش كاشت صنوبر باید با دقت و تمركز بر زمین‌های خالی انجام شود.
گزارش از: شهاب رویانیان
7517/1535/608/ 2025
نوشهر - ایرنا - برداشت بی رویه از جنگل ها و نابودی محیط زیست، امروز زراعت چوب را به یك گزینه مطمئن و جایگزین برای تامین این محصول تبدیل كرده است.
