تعزیه به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امركردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته، خرسندی دادن و در برخی مناطق ایران مانند خراسان به معنای مجلس ترحیم است.
تعزیه؛ گونه ای نمایش مذهبی منظوم است كه در آن عده ای اهل ذوق و كارآشنا در جریان سوگواری های ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت(ع ) طی مراسمی خاص بعضی ازحوادث مربوط به واقعه كربلا را پیش چشم تماشاچیان بازآفرینی می كنند.
به سبب اینكه در تعزیه، خواندن هنرمندانه اشعار بیش از روش اجرا و نمایش واقعه ها اهمیت دارد، آن را در مقایسه با روضه خوانی، «تعزیه خوانی» نامیده اند. زیرا در تعزیه همه چیز از پیش تعریف شده وجایگاه معین و اختصاصی خود را دارد؛ از راه رفتن و كلام بازیگر گرفته تا شیوه صحنه آرایی، لباس، موسیقی، مكث ها، حاشیه ها، نمادها و هر آنچه كه در یك اجرا عرضه می شود، تعاریف و هدفمندی ویژه ای برای خود دارند.
شبیه خوان تعزیه همچون بازیگر تئاتر، هرگز خود را با نقش یكی نمی داند، او از شیوه های بخصوصی برای این تفكیك بهره می برد كه همگی خلاقانه است. شبیه خوان از روی نسخه می خواند و متن را همیشه در دست دارد. در میانه نمایش استراحت می كند، آب و غذا می خورد، عرقش را پاك می كند و در بسیاری از اجراها در ابتدای نقش خود به تماشاگر اعلام می كند به هیچ روی، خود نقش نیست بلكه شبیه اوست. مانند جمله «من نه شمرم، نه اینجا كربلاست» كه شبیه شمر در ابتدای تعزیه عاشورا می خواند.
شبیه خوان در میانه خواندن از روی نسخه خود، گاه در همراهی با احساسات مخاطب بر واقعه پیش روی می گرید، گاه توضیح می دهد و گاه حتی از نقش خارج می شود. او به هیچ روی خود را واجد ارزش و لایق بودن در نقش «اولیا» ندانسته و در قالب «اشقیا» رفتن را نیز لعین ابدی شدن می داند.
*** تاریخ پیدایش تعزیه
تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق مشخص نیست. برخی پژوهشگران با باور به ایرانی بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران و داستان های ملی این سرزمین نسبت داده و این آیین را با پیشینه سه هزارساله به «سوگ سیاوش» و «یادگارزریران» مربوط دانسته، برخی پیشینه آن را به آیین هایی چون مصائب «میترا» و كسانی به مصائب «مسیح» بازمی گردانند.
شماری از محققان نیز تاریخچه پیدایش تعزیه را جدا از شباهت هایش با عزاداری های آیینی گذشته، شكل تكامل یافته تر و پیچیده تر سوگواری های ساده شیعیان سده های نخستین برای كشته شدگان واقعه كربلا دانسته اند.
اگر تعزیه را به معنی عزاداری و سوگواری و نه به معنی شبیه خوانی امروز گمان كنیم، نخستین سوگواری بعد ازحادثه عاشورا از سوی گواهان عینی این واقعه بوده كه پس از عاشورا به اسارت رفتند.
برخی شبیه خوانی و برپایی تعزیه را جهت تماشای عینی واقعه كربلا به یزید نسبت داده اند كه گویا از عاملین واقعه كربلا خواسته بود تا اعمالی را كه مرتكب شده اند نمایش دهند و برخی به صفویه، دیلمیان و قاجاریه منسوب كرده اند.
اما شكل رسمی و آشكار این سوگواری ، به روایت ابن كثیر؛ برای نخستین بار در زمان حكمرانی دودمان ایرانی شیعه مذهب آل بویه صورت گرفت. این سوگواری به گونه ای بود كه معزالدوله احمد بن بویه در دهم محرم سال 352 هجری قمری در بغداد به مردم دستور داد كه برای سوگواری، دكان هایشان را بسته و بازارها را تعطیل كرده، نوحه بخوانند و جامه های خشن و سیاه بپوشند. از این دوره دسته های عزاداری و نوحه خوانی رایج شده و پایه های نمایش شبیه گردانی ایران گذاشته شد.
تعزیه بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حكومت صفویان پیدا كرد. در دوره شكوفایی تعزیه، با رواج تشیع و دلایلی مانند روضه خوانی و حمله خوانی ، تعزیه از حمایت بیشتری برخوردار شد.
تعزیه اما در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده اند. تعزیه كه پیش از آن در حیاط كاروانسراها، بازارها و گاهی منازل شخصی اجرا می شد، اینك در اماكن باز یا سربسته تكایا و حسینیه ها به اجرا در می آمد.
*** اصطلاحات و واژه های رایج در تعزیه
شبیه گردانی: نمایش تعزیه؛ شبیه: بازیگر تعزیه؛ مقتل نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه؛ معین البكا: كارگردان تعزیه؛ ناظم البكا: دستیار كارگردان تعزیه؛ بانی: سرمایه گذار و تهیه كننده تعزیه؛ فرد: نسخه و متن نمایشنامه (نمایشنامه تعزیه)؛ موافق خوان: بازیگری كه در نقش پیغمبران و امامان و یارانشان وافراد مثبت بازی می كند؛ تخت خوان: بازیگری كه در نقش یزید بازی می كند؛ بچه خوان: كسی كه به جای كودكان می خواند؛ زنانه خوان: بازیگری كه در نقش زن بازی می كند؛ زینب خوان: بازیگری كه در نقش زینب( س) بازی می كند؛ رجزخوانی: هنگامی كه اولیا (خاندان پیامبر) و اشقیا (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می زنند؛ اشتلم خوانی یا پهلوان خوانی: هنگامی كه اشقیا با بیان غلوشده گفتگوهایشان را بیان می كنند در حالی كه اولیا در یك دستگاه موسیقی گفتگو را به آواز بیان می كنند كه به آن تحریركردن می گویند؛ موالف خوان: شخصی كه در نقش اولیا بازی می كند؛ دستگاه: هر تعزیه كامل را یك دستگاه یا مجلس گویند.
*** مراحل تعزیه خوانی
تعزیه خوانان معتقدند؛ تعزیه خوانی را باید پله پله آموخت و نمی توان ره صد ساله را یك شبه طی كرد و از امام خوانی آغاز كرد.
به گفته استادان هنرهای آیینی سنتی، «موافق خوان ها» تعزیه خوانانی هستند كه صدای خوبی داشته و می توانند در ردیف های موسیقی، اجرای برنامه كنند.
در قدیم، اكثر كسانی كه وارد تعزیه می شدند ریشه ای در تعزیه داشتند ، پدر یا پدربزرگ یا برادرشان تعزیه خوان بودند یا حتی در محله ای زندگی می كردند كه یك گروه تعزیه خوان ثابت درآن محل زندگی می كردند و استادان تعزیه به عنوان معین البكا یا میرزا به هیات ها رفته و استعدادیابی می كردند و كسی را كه صدایش خوب بود اجازه می گرفتند و به تعزیه می آوردند.
به باور استادان تعزیه، هر كسی نمی تواند تعزیه خوان شود بلكه باید جوهره اصل تعزیه را داشته باشد یعنی علاوه بر صدای خوب باید در خواندن بی پروا بوده و ترسو نباشد.
تعزیه خوانی براساس یك سلسله مراتب استواراست، كسانی كه وارد تعزیه می شوند از كودكی در نقش «بچه خوان» آغاز می كنند. طبقه بندی تعزیه هم این گونه است كه زمانی كه كسی بچه خوانی می كند اول نقش «سكینه» و «رقیه» را بازی می كند سپس «طفلان مسلم» و بعد «قاسم خوان» می شود.
به اعتقاد تعزیه خوانان ؛ یك «طفلان مسلم خوان» خوب می تواند یك «قاسم خوان» خوب باشد. یك «قاسم خوان» خوب هم می تواند یك «علی اكبر خوان» خوب بشود، زیرا این نقش ها مكمل یكدیگر بوده و آوازها در دل هم قرار می گیرند.
اگر در «علی اكبر خوانی» درآمد اول «چهارگاه» است، در شبیه قاسم همان چهارگاه است اما یك پرده بالاتر در «گوشه زابل». به همین دلیل كه صدای قاسم خوان «چپ كوك» است و معمولا یك گام بالاتر می باشد.
دوره علی اكبر خوانی كه طی می شود، تعزیه خوان وارد دوره شهادت خوانی می شود كه لازمه آن داشتن صدای خوب است.
اما اگر صدای تعزیه خوان ضعیف اما خوب باشد «زن پوش» می شود. بعد از اینكه یك تعزیه خوان دوره شهادت خوانی را به پایان می رساند دیگر محاسنش سفید شده و می تواند «امام خوان» باشد.
كسی كه در راس شهادت خوانی قرار می گیرد هم امام خوانی می كند و هم عباس خوانی.
آخرین مرحله تعزیه خوانی؛ «امام خوانی» است كه در آن باید از یك سنی گذشت تا به این مرحله رسید، در این سن صدا كمی ضعیف تر می شود و سوز بیشتری دارد.
به اعتقاد تعزیه خوانان پیشكسوت در استان مركزی، تعزیه هنری است كه به نوعی در درون خود از تمام هنرها وام گرفته و علاوه بر آیین های مذهبی و اساطیر ایرانی، هنرهایی همچون نمایش ادبیات موسیقی وهنرهای تجسمی را نیز می توان در آن دید و این جای بسی افتخار برای كشورمان است كه درام و هنر تئاتر این سرزمین در كنار نام اباعبدالله الحسین (ع) قرار گرفته است.
«اسماعیل مجللی نسب» از تعزیه خوانان استان مركزی می گوید: نمایش مصائب در تعزیه خوانی چنان شور و غوغایی در درون مومنان پدید می آورد كه رشته های پیوندشان را با زندگی دنیوی می گسلد و آنان را به فضای قدسی پر رمز و رازی كه تجلی گاه روح مقدسان و نیاكان است ، می برد.
به باور او، تعزیه خوانی سهم برجسته ای در ساختن ذهنیت مذهبی تصویرگران و تكوین و رشد شمایل نگاری های مذهبی روی دیوار اماكن مقدس، پرده های درویشی، نگارگری های عامیانه كتاب ها و نقاشی های معروف به نقالی قهوه خانه داشته است.
وی افزود: شكل گیری تعزیه خوانی بر بنیاد روایت های شفاهی عامه مردم از وقایع تاریخی و حماسه كربلا و مجموعه ای از گزارش های مقتل نامه ها، افسانه ها و باورهای مردم بود. از همین رو تعزیه خوانی دستاورد جهان بینی و شیوه تفكر و احساس درونی توده مردم جامعه ای سنتی است كه فرهنگ و اندیشه ای رمزگرا و حماسه ساز بر ذهنیت آن جامعه ، چیره بوده است.
این عضو هیات مدیره انجمن تعزیه ایرانیان گفت: تعزیه خوانی بر مردم جامعه های سنتی – مذهبی گذشته و گروه های مذهبی سنت گرای امروزی بیش از هر شكل دیگرمناسك و شعائر مذهبی توانسته تاثیر بگذارد.
مجللی نسب بیان داشت: تعزیه خوانان با به نمایش درآوردن وقایع كربلا ، احساسات مذهبی و روان جمعی عامه مردم را در برابر رخدادهای حزن آور كربلا برمی انگیزانند و از این طریق فلسفه حق جویی و از خودگذشتگی شهیدان حماسه آفرین تاریخ تشیع را همچون انگاره و نمونه برتر در ذهن و خاطر آنان زنده نگه می دارند.
وی افزود: در تعزیه ، قهرمان هر داستان در نهایت به فیض رفیع شهادت نائل می گردد وآن شخص شهید یكی از قدسیان و از اولیای الهی می باشد كه این امر باعث شكوفایی روحیه شهادت طلبی و مرگ با افتخار برای مخاطبان می گردد.
به اعتقاد او در استان مركزی، تماشاگرانی كه در یك محیط به تماشای تعزیه می نشینند، حین اجرا همزمان با دیدن این نمایش به نوعی به عزاداری برای معصومین پرداخته و به راحتی با قهرمانان تعزیه هم ذات پنداری می كنند و روحیه توسل جویی و مرادخواهی درون تماشاگران به وجود می آید و به تزكیه روحی می رسند.
مجللی نسب ، استمرار و حفظ ادبیات و موسیقی اصیل ایرانی را به عنوان یكی دیگر از كاركردها و فواید اجرای تعزیه از دیرباز تاكنون به عنوان 'میراث ملی و ماندگار' در كشور عنوان كرد.
وی اظهاركرد: عزاداری سیدالشهدا همواره در فرهنگ ایرانی جزیی از وظایف شیعیان به شمار می رفته و شكل گیری تعزیه خوانی بر بنیاد روایت های شفاهی عامه مردم از وقایع تاریخی و حماسه كربلا و مجموعه ای از گزارش های مقتل نامه ها، افسانه ها و باورهای مردم بود. از این رو تعزیه خوانی رهاورد جهان بینی و شیوه تفكر و احساس درونی توده مردم جامعه ای سنتی است كه فرهنگ و اندیشه ای رمزگرا و حماسه ساز بر ذهنیت آن جامعه چیره بوده است.
براساس مستندات تاریخی ؛ اوج تعزیه همزمان با دوران قاجار بود، دورانی كه هنوز هنرهایی مانند سینما و تئاتر صحنه ای در كشور وارد نشده بود، از همین رو تعزیه و تعزیه خوانی با اقبال عمومی مواجه شد و حتی حكومت وقت و شخص ناصرالدین شاه در این امر سرمایه گذاری كرد كه ساختن «تكیه دولت» گواهی براین مدعاست.
همزمان با تهران، تعزیه در برخی مناطق كشور نیز رشد كرد تا اینكه بعد از دوره ناصرالدین شاه رفته رفته این هنر در همان دوران قاجار رو به افول نهاد و با روی كار آمدن پهلوی، برخی ممانعت ها نیز انجام شد.
آنچه امروز ما شاهد آن هستیم یك كپی برداری از همان دوران است و اجرای تعزیه براساس متون به جا مانده از دوران قاجار می باشد.
در دوران حاضر تعزیه نویسی ظهور و بروز نكرده و چنانچه تعزیه ای توسط شخصی در حال حاضر نوشته شود با اقبال مواجه نخواهد شد.
عضو هیات مدیره شورای تعزیه استان مركزی می گوید: با اینكه عمر تعزیه با این شكل و شمایل فعلی به 200 سال هم نمی رسد، اما برخی سایت ها و خبرگزاری ها با درج اطلاعات غلط و منسوب كردن این هنر ملی به برخی از روستاها، به طور كلی تاریخچه این هنر را زیر سوال برده اند.
مجللی نسب با بیان اینكه تعزیه براساس خرد جمعی بوجود آمده و از شهرها وارد روستاها شده است، گفت: امروز هر بخشی از تعزیه در یك منطقه از كشور رشد كرده و رواج یافته است.
وی قدیمی ترین شعری كه نحوه سرایش آن به تعزیه نامه ها شبیه است را شعری ازصباحی بیدگلی متوفی 1248 هجری قمری و قدیمی ترین نسخ تعزیه (مجموعه خوچكو) به جا مانده را مربوط به زمان محمدشاه قاجارعنوان كرد و افزود: رسم الخط كاملا ایرانی را می توان در این مجموعه مشاهده كرد.
این عضوهیات مدیره انجمن تعزیه ایرانیان می گوید: امیركبیر به سبب ضعیف بودن برخی اشعار بكاررفته در مجموعه خوچكو، شهاب اصفهانی را مكلف به نگارش نسخ تعزیه نوین با اشعار پرحجم ومعنادار نمود، هر چند كه متون این شاعر نیز ضعف های بزرگی در ساختار دراماتیكی واوزان شعری داشته است.
مجللی نسب همچنین درباره شكل گیری شورای تعزیه استان مركزی گفت: باگذشت حدود هشت ماه از شكل گیری شورای تعزیه استان مركزی (با انجام انتخابات)، اما اساسنامه آن هنوز به تصویب نهایی نرسیده، ثبت رسمی نشده، ساختار تشكیلاتی آن مشخص نیست و هیچ محل و دفتری برای برگزاری نشست ها ندارد.
وی افزود: مدیر كل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مركزی در دیدار اخیر با اعضای شورای تعزیه استان ابرازامیدواری كردكه اتفاقاتی مثبت برای تعزیه استان رقم زده شود.
وی بیان كرد: وقتی شخصی با هزینه خود اقدام به دعوت تعزیه خوان و ده ها نفر دیگر می كند و هیچ باری بر دوش استان ندارد، شورای تعزیه نمی تواند در كار او دخالت كند و یا نسخ تعزیه خاصی را به تعزیه خوان ها معرفی نماید.
مجللی نسب گفت: مدیریت كردن اجرای تعزیه در مناسبت های مذهبی طول سال، برگزاری نشست های تخصصی و آسیب شناسی نسخ و شیوه های اجرایی تعزیه، برگزاری سوگواره های مختلف تعزیه با عناوین خاصی همچون تعزیه های علوی (براساس زندگی امام علی)، تعزیه های پیامبران، قصه های ایرانی، شهدای كربلا و سایر معصومین، انتشار فصل نامه تخصصی تعزیه با عنوان «نسخه» كه در برگیرنده مقالات، معرفی شبیه خوانان و متن كامل هر مجلس تعزیه در هر شماره از آن، ایجاد صندوق قرض الحسنه شبیه خوانان (برای نخستین بار در كشور) و اعزام گروه های تعزیه استان مركزی به سایر استان ها با رایزنی ادارات ارشاد سایر استان ها؛ از جمله برنامه های پیشنهادی شورای تعزیه استان مركزی ، پس از رسمیت یافتن فعالیت های آن است.
گزارش: احمد الهی
588/559/ 684
اراك - ایرنا - تعزیه در میان گونه های مختلف نمایش ایرانی؛ شاید قوی ترین، كامل ترین و پیچیده ترین باشد كه از ساختار كامل دراماتیك برخورداراست.
