ابوعبدالله جعفر بن محمد رودكی سمرقندی از بزرگان شعر و ادب فارسی در چهارم دی 239 هجری خورشیدی در روستای كوهستانی پنج واقع در منطقه ی رودك سمرقند دیده به جهان گشود و قرآن را از همان دوره ی كودكی آموخت و به دلیل علاقه ی بسیار به شعر و ادب این مرز و بوم، به شاعری روی آورد.
رودكی سمرقندی صدایی خوش و گیرا داشت و در موسیقی و نوازندگی، چیره دست و توانا بود. این شاعر پر آوازه، نوازندگی بربط را نزد ابوالعبك بختیاری فراگرفت و از جوانی شعر نیز می سرود.
پدر شعر فارسی در دوره یی زندگی می كرد كه سامانیان بر كشور حكمرانی می كردند و زبان فارسی دری در این زمان بسیار رشد یافت، چنانكه محمد عوفی تاریخ نگار ایرانی نوشته است: «چون نوبت دولت آل سامان درآمد، رایت سخن بالا گرفت و شعرای بزرگ پدید آمدند و بساط فضایل را بسط كردند و عالم نظم را نظامی دادند و شاعری را شعاری ساختند.»
سامانیان به دلیل علاقه به شعر و ادب فارسی به شاعران ایرانی بسیار اهمیت می دادند، در آن روزگار در محیط ادبی، علمی، اقتصادی و اجتماعی، آن چنان تحولی شگرف روی داده بود كه دانش پژوهان، آن دوره را دوران نوزایی (رنسانس) ایرانی می نامند. در چنین شرایطی برخی از پادشاهان سامانی، با تلاش و خردمندی وزیرانی دانشمند چون ابوالفضل بلعمی و ابوعلی محمد جیهانی، بخارا را به عنوان مركز بزرگ علمی، ادبی و فرهنگی درآوردند.
دربار سامانیان، محیطی گرم برای بیان اندیشه های ادبی و علمی شد و شاعران و ادیبان از راه های دور و نزدیك به آنجا می آمدند. هنگامه یی كه بهترین آثار علمی، ادبی و تاریخی بزرگانی چون ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، محمد زكریای رازی، ابونصر فارابی در این روزگار پدید آمده است.
رودكی سمرقندی در این زمان با توجه به ارج نهادن سامانیان به شعر و زبان فارسی و همچنین پیچیده شدن آوازه ی شهرتش در میان دیگر بزرگان آن دیار، به دعوت نصربن احمد سامانی امیر سامانیان به دربار آنان فراخوانده شد و به دلیل سرودن شعرهایی دلنشین، مقام بزرگ ترین شاعر دربار را از آن خود كرد.
رودكی سمرقندی نیز به سبب مناسب بودن شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار توانست شعرهایی ناب و دلنشینی بسراید و ادبیات این مرزو بوم را غنی تر از پیش سازد.
محمد رودكی در طول زندگی ارزشمندش شعرهای بسیار سرود و آثار فراوانی را از خویش برجای گذاشت. بسیاری از شاعران و سخنوران فارسی تعداد شعرهای وی را از صدهزار تا یك میلیون بیت دانسته اند اما آنچه اكنون از وی به یادگار مانده است، بیش از هزار بیت نیست كه مجموعه ای از قصیده، مثنوی، قطعه و رباعی های او را دربر می گیرد. از جمله آثار این شاعر ایرانی می توان به «كلیله و دمنه منظوم، سندباد نامه، سه مثنوی و ...» اشاره كرد كه بیشتر آن ها بر پایه ی پند و اندرز و سخنان حكیمانه سروده شده اند. رودكی سمرقندی نماینده ی كامل شعر دوره سامانی و سبك شاعری سده چهارم است، بدین دلیل كه شعرهای او دارای گشادگی زبان و توانایی بیان و تصویرهایش زنده و طبیعت در این ابیات جاندار به شمار می رود، شعرهای او دارای زبانی شیوا، بیانی روان و رسا است.
این شاعر بزرگ، پیرو سبك خراسانی بود، سبكی كه روانی و سادگی ابیات، جمله های كوتاه و فعل های ساده، از ویژگی های بارزش محسوب می شود.
این استاد سخن فارسی در میان قالب های شعری بیش از همه به قصیده توجه داشت و توانست ساختار قصیده را به كاملترین شكل سنتی خود در بیاورد. همچنین كامل ترین مجموعه ی عروض فارسی برای نخستین بار در شعرهای رودكی نمود پیدا كرد، ویژگی شعرهای سلطان گنج سخن را می توان شادی گرایی، روح افزایی، خردگرایی، دانش دوستی، بی اعتبار دانستن جهان و لذت جویی دانست.
رودكی موضوع خداپرستی، عبادت و سپاسگزاری از نعمت های الهی را به گونه ای هنرمندانه در آثارش مطرح می كند و سخاوت و بخشش، در شعرهای او، بازتاب ویژه ای دارد.
قالب شعری رباعی در بیشتر شعرهای محمد سمرقندی مشهود است و به همین دلیل او را می توان نخستین شاعری معرفی كرد كه از این قالب بهره گرفته، به گونه یی كه پیدایش و مطرح كردن رباعی را به او نسبت می دهند.
شاعرانی چون كسایی مروزی و معروفی بلخی، محمد رودكی را به دلیل آنكه برای نخستین بار به شعر فارسی ضبط و قاعده معین داد، استاد و سلطان شاعران لقب دادند. از دیگر لقب های وی می توان به نخستین شاعر بزرگ پارسی گوی ایران و پدر شعر فارسی اشاره كرد.
سرانجام سخن سرای بزرگ ایران پس از سال ها تلاش در راه پیشرفت ادب و فرهنگ فارسی در 319 هجری خورشیدی دیده از جهان فروبست و به دیار حق شتافت.
به بهانه ی بزرگداشت رودكی سمرقندی، بر گزیده ای از مشهورترین شعر این شاعر بلند آوازه با نام «بوی جوی مولیان» مروری كوتاه می كنیم:
بوی جوی مولیان آید همی *** یاد یار مهربان آید همی
ریگ آموی و درشتی راه او *** زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست *** خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا! شاد باش و دیر زی *** میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان *** ماه سوی آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان *** سرو سوی بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید همی *** گر به گنج اندر زیان آید همی
با الهام از: كتاب رودكی سرآمد شاعران فارسی
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9128**2002**9131
تهران- ایرنا- چهارم دی سالروز تولد و بزرگداشت رودكی سمرقندی پدر شعر ادبیات فارسی است؛ او كه با سرودن شعرهایی ناب و ماندگار رهگشای شاعران پس از خود شد و دنیای شعر و ادب را با تحولی شگرف روبرو ساخت و سلطان گنج سخن لقب گرفت.
