روزی شهر تهران و درختان معروف خیابان ولیعصر(ع) آن میزبان حضور انبوه پرندگان از جمله كبوتران قمری، سار، گنجشك ها و بلبل ها بود و حتی پرندگانی دیده می شدند كه زادگاهشان دیگر مناطق و نواحی حاره ای بود اما اكنون كلاغ ها هم كمتر دیده می شوند.
دیگر خبری از آن انبوه پرندگان زیبا نیست و به ندرت می توان پرنده یا آشیانه ای را بر درختان شهر دید.
مردم نواحی مختلف تهران صدای آواز بلبل ها را به یاد دارند و در خاطر بسیاری از شهروندان بویژه ریش سفیدان هنوز این تصویر زنده است كه تهران مامن خوبی برای انواع پرندگان بود اما اكنون خبری از آن آوازه های دلنشین و صدای خوش پرندگان در شهر نیست.
شاید غیبت آن صداهای دلنشین و خوش پرندگان در شهر سبب بروز بسیاری از افسردگی ها باشد هر چه هنوز رابطه افسردگی با صدای خوش از سوی مراجع علمی ثابت نشده است.
صدای قار قار كلاغ و شیطنت های این پرنده از دیرباز در خاطر شهروندان این شهر جای گرفته بود و هر یك از بزرگترهای امروز ، خاطرات جالبی از دوران كودكی خود با این پرندگان در ذهن دارند.
اما امروز لازم است تا باید حس مسوولیت از خود بپرسیم كه به راستی چرا كلاغ ها، این ساكنین همیشگی تهران، شهر را ترك می كنند.
كلاغ پرنده ای به رنگ سیاه ، خاكستری یا سیاه و سفید است و یكی از ویژگی های آن، این است كه در هر زیستگاهی از مناطق سرد و یخ زده تا كوهستان ها، دشت ها، مزارع، علفزارها و شهرها می تواند زندگی كند.
قدمت عمر كلاغ ها در زمین به دوره سوم زمین شناسی یعنی حدود 17میلیون سال قبل بر می گردد، كلاغ ها از خانواده كلاغ سانان هستند، این خانواده بیشتر از 120 گونه دارد كه در سراسر جهان به استثنای قطب جنوب پراكنده اند.
كلاغ ها همه چیز خوار است و برای پیدا كردن غذا شاید كمترین دغدغه را داشته باشد، آنها حتی از خوردن حیوانات مرده و زباله نیز ابائی ندارند، كلاغ ها بدون تردید یكی از باهوش ترین و زیرك ترین موجودات روی زمین می باشند.
واقعیت این است كه آنها حتی از طوطی ها ، جغدها و دیگر پرندگان شكاری هم باهوش ترند.
دانشمندان پس از انجام آزمون های مختلف هوش روی سگ ها ، گربه ها، خوك ها و كلاغ ها متوجه شده اند كه كلاغ نسبت به سایرین موفق ترعمل می كنند،آنها حتی از شامپانزه باهوش ترهستند، آناتومی مغز كلاغ تا حدودی شبیه مغز انسان است.
زبان كلاغ ها نیز بسیار پیچیده است و هر صدای قار قار معنی متفاوتی دارد ، برخی از اصوات آنها هشدار دهنده ، برخی تقلید صدای سایر جانوران و برخی هم در ارتباط با وقوع یك اتفاق خاص است.
از دیگر خصوصیات كلاغ ها قابلیت به خاطر سپردن چهره انسان ها است، كلاغ ها در محدوده زندگی خود دارای قلمرو هستنذ و از پرندگانی كه وارد قلمرو آنها شوند از در ستیز در آمده و آنها را بیرون می رانند.
كلاغ ها معمولا آشیانه خود را بر بالای بلند ترین درختان می سازند نظیر درختان چنار و سپیدار كه در تمامی محدوده كلان شهر تهران به ویژه نواحی شمالی و حتی مركز شهر وجود دارند . در برخی نواحی كلاغ ها بر روی یك درخت چندین آشیانه می سازند كه به آنها لقب كلاغ های آپارتمان نشین داده اند .
در ادبیات و فرهنگ ایران زمین آمده است كه سه چیز را از كلاغ بیاموزید: 1- برای كسب روزی صبح بسیار زود از آشیانه خارج شدن 2- از دشمن حذر كردن 3- جفت گیری در خفا.
كلاغ ها با این همه ویژگی هایی كه از آن ها ذكرشد شاید یكی از وفادارترین پرندگان ماندگار در شهر تهران هستند كه به رغم آلودگی های هوا همچنان در این شهر مانده اند اما تشدید این آلودگی ها موجب شده تا رفته رفته از جمعیت انبوه آنها كاسته شود و جای بهتری را برای زیست خود انتخاب كنند.
آلودگی هوای شهر از یك سو و ویژگی ها و مهاجرت كلاغ ها از سوی دیگر علاقمندان به طبیعت را بر آن داشته تا در بیانیه های رسمی خود عنوان كنند به دلیل آلودگی هوا از میان پرندگان بومی تنها كلاغ ها در تهران مانده بودند كه این پرندگان نیز به دلیل تشدید آلودگی هوا درحال ترك كردن شهر هستند.
در این بیانیه ها دوستداران طبیعت گفته اند كه كلاغ ها به دلیل اینكه زیستگاه و آشیانه هایشان مستقیما در معرض آلودگی هوا قرار گرفته و با توجه به هوش و زیركی برتر آنها نسبت به سایر موجودات، در حال ترك كردن كلان شهر تهران به علت تشدید آلودگی هوا هستند تا به مناطقی كه دارای هوای سالم است كوچ می كنند.
این اتفاق در فصول پاییز و زمستان به ویژه در یك دوره زمانی 40 روزه از 20 آذر ماه تا 30 دی ماه كه آلودگی هوا مانند چتری كلان شهر تهران را احاطه می كند، رخ می دهد.
البته علاوه بر فرار كلاغ ها از شهرتهران به دلیل آلودگی هوا ،مواردی نیزاتفاق افتاده كه كلاغ های جنوب شهر تهران به دلیل قرارگرفتن در زیرسطح وارونگی دما و وجود آلاینده های هوا با غلظت بالا و كاهش اكسیژن به مناطق شمالی تهران كوچ می كنند كه همین امر منجر به جنگ و ستیزی سخت بین آنها می شود چرا كه كلاغ های جنوب به قلمرو كلاغ های شمال شهر وارد می شوند.
علاوه بر این كلاغ ها بر اثر تخریب زیستگاه ها و آشیانه هایشان توسط سازمان فضای سبز تهران كه مبادرت به هرس درختان می كنند ناگزیر به كوچ به سایر مناطق شده اند.
در گذشته نه چندان دور انسان و كلیه جانوران از نعمت هوای پاك برخوردار بودند؛ اما با افزایش جمعیت، رشد شهر نشینی ، تغییر شیوه های زندگی ، الگوی مصرف ، فعالیت های اقتصادی ، انرژی ارزان و فراوان و... شرایط برای آلودگی تدریجی هوا فراهم شد.
در بسیاری از شهرها و نواحی جهان از جمله كلان شهر تهران آلودگی هوا به حدی رسیده است كه سلامتی انسان وسایر موجودات زنده مورد تهدید قرار گرفته است از این رو برخی كشورهای جهان به ویژه كشورهای پیشرفته صنعتی ناگزیر توجه خود را به آن معطوف داشته و با سیاست گذاری های اصولی و برنامه ریزی های لازم ، اقدامات بنیادی را برای كاهش و جلوگیری از گسترش آلودگی هوا به عمل آورده اند.
وقتی كه هوای آلوده و گرم در سطح شهر حركت كرده و در حومه شهر پایین بیاید، تشكیل یك سطح بسیار مشخص و مجزا را می دهد كه اصطلاحا آن را (گنبد غباری ) می نامند.
گنبد غباری كه در اثر مواد آلاینده ایجاد شده از نفوذ نور كافی خورشید به سطح هوای تنفسی جلوگیری كرده و در اثر همین گنبد غباری است كه در روزهایی كه باد نمی وزد هوای شهر سنگین تر و آلودگی شدید تر می شود.
پایداری هوا نتیجه وقوع پدیده وارونگی دما یا «اینورژن» است كه از عوامل جوی بسیار مهم و خطرناكی است كه باعث می شود توده هوا به علت مصرف تدریجی آن كاهش یافته و بر عكس میزان آلاینده ها به علت تولید تدریجی آنها افزایش یابد و در نتیجه هوای منطقه شدیدا آلوده می شود؛چنانچه مدت زمان وقوع وارونگی با ارتفاع كم یا طولانی و توام با افزایش میزان رطوبت باشد، سبب وقوع پدیده خطر ناك ابر مسموم می شود.
بنابراین هر چه تعداد وقوع پدیده وارونگی و مدت پیدایش آن بیشتر و ارتفاع تشكیل آن كمتر باشد، آلودگی هوا شدید شده و عواقب ناشی از آن خطرناك وكشنده تر می شود.
این پدیده هنگامی رخ می دهد كه در قسمتی از اتمسفر برحسب ارتفاع ، دمای هوا به جای كاهش افزایش یابد. در چنین شرایطی ، هوا در مقابل حركت عمودی شناور ، پایدار است.
این پایداری باعث كاهش ، تبادل انرژی بادی هوای نزدیك زمین و بادهایی با ارتفاع بالا می شود. بنابراین پراكندگی افقی و عمودی آلاینده ها محدود می شود. وارونگی دما ممكن است در هر ارتفاعی در سطح زمین روی دهد.
اما این رخداد در نزدیكی سطح زمین اهمیت بسزایی دارد ، زیرا كه آلاینده های منتشر شده از منابع مختلف را محبوس خواهد كرد .
در همین محدوده است كه زیستگاه های انسانی و سایرجانداران در معرض آلودگی هوا قرار دارند و به همین دلیل این معضل باعث شده تا اكنون شاهد كاهش حضور جمعیت پرندگان به ویژه كلاغ های تهران باشیم.
یكی از اساسی ترین راهكارهای جلوگیری و كاهش آلودگی هوا جلب توجه افكارعمومی و اعلام آثار و تبعات ناشی از آلودگی هوا است كه از طریق آموزش همگانی و ارتقاء فرهنگ عمومی در زمینه محیط زیست محقق می شود.
اطلاع رسانی رخدادهای پدیدار شده بر اثر آلودگی هوا از طریق رسانه ها باعث می شود تا عموم مردم با آگاهی های لازم برای كنترل وكاهش آلودگی هوا كوشش كنند.
یكی از راههای جلب افكارعمومی بیان رخدادهایی از جمله فرار پرندگان و سایر موجودات از محیط زیست تهران است كه در اثر آلودگی هوا صورت گرفته و باید از طریق رسانه ها همگانی به اطلاع مردم رسانده شود تا شاهد همكاری آنها در راستای كنترل و كاهش آلودگی باشیم.
از طرفی دیگر مسئولان و دستگاه های ذیربط موظف هستند تا در جهت كاهش و كنترل آلودگی هوا برابر اعلام سازمان های ذیربط از جمله سازمان حفاظت از محیط زیست و شهرداری تهران كه 80 درصد آلودگی هوای شهر تهران را ناشی از خودروها می دانند در قالب یك طرح جامع و مدیریت یكپارچه نسبت رفع آلودگی هوا اقدامات عاجل مبذول كنند.
كارشناسان محیط زیست از توسعه ناوگان حمل و نقل شهری ، استفاده از تكنولوژی های روز در صنایع خودرو سازی نظیر یورو4 ، بالا بردن كیفیت سوخت ، خارج كردن خودروهای فرسوده از چرخه ترافیك ، ارتقای مدیریت ترافیك ، آموزش همگانی در رابطه با كاهش كنترل آلودگی ، توسعه شبكه سنجش كیفیت هوا و اطلاع رسانی به صورت آنلاین، توسعه شبكه گازرسانی با سوخت پاك در كلان شهر تهران و حومه ، توسعه و ارتقای مراكز معاینه فنیدر سطح شهر تهران و حفظ و گسترش فضای سبز به عنوان راهكارهای كاهش آلودگی نام می برند.
امید است روزی شاهد بازگشت دوباره پرندگان به تهران و شنیدن آوازه خوش بلبل ها و حتی صدای قارقار كلاغ ها باشیم.
* خبرنگار ایرنا در استان تهران
تهران كه به علت لطافت طبیعتش در روزگارانی بلند زیستگاه انواع پرندگان بود، امروز آلودگی هوایش سبب شده تا حتی كلاغ های شهر نیز كه از پرندگان مقاوم محسوب می شوند، این زیستگاه و آشیانه دیرینه خود را رها كنند.
