این روزها كه در شهر قدم می زنیم، ساختمانهایی را در اطراف خود می بینیم كه از پی هم از زمین سربرآورده و شمایلی را به نمایش گذاشته اند كه هر لحظه غریبه تر و ناملموس تر می شوند.
امروز تركیبی از سیمان، آجر و سنگ، شهری را كه زمانی جای جای آن پر از خاطره بود، هر روز برای ما غریبه تر می كنند، نماهای ساختمان های امروزی همراه با كج سلیقگی، آنقدر شبیه به یكدیگر ساخته شده و ظاهری زمخت را نمایش گذاشته اند كه هیچ ارتباطی با روحیات و باورهای ایرانی اسلامی ما ندارند.
قوس ناری ها، قوس جناغی ها، طاق های نیم دایره ای شكل، مقرنس كاری ها، جلوخان ها، مقصوره ها و صفه ها، قبه ها و گوشواره ها و كوشك ها اصطلاحاتی ناملموس در معماری امروزی هستند.
این اصطلاحات همان جلوه هایی از معماری اسلامی - ایرانی اند كه هویت ساز فرهنگ ساخت و ساز ما در گذشته های نه چندان دور می شدند و اینك تنها جز نامی از آنها در كتب دانشجویان معماری و عمران باقی نمانده است.
این در حالی است كه رهبر معظم انقلاب و دیگر مسوولان در مناسبت های گوناگون نسبت به احیای معماری اسلامی – ایرانی تاكیدات فراوانی داشته اند اما همچنان سبكی كه در معماری بناها و ساخت و سازهای كشور ما به كار گرفته می شود، بیش از آنكه رنگ و بوی اسلامی یا ایرانی داشته باشد، ماهیتی غربی دارد.
با گذشت 36 سال از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی ایران و با وجود رشد و توسعه در زمینه های گوناگون علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، به مقوله معماری و شهرسازی اسلامی توجه لازم نشده است.
از آن جا كه دین مبین اسلام برای همه ابعاد زندگی دارای پیام هایی است و نیازی به استفاده از سایر الگوها احساس نمی شود، حوزه شهرسازی و معماری هم از این امر مستثنی نبوده است و می توانیم با تكیه بر منابع اسلامی، هویت از دست رفته شهرهای خود را باز یابیم.
در این میان شهر قم به عنوان ام القرای جهان تشیع و با دربرگیری حوزه های علمیه بزرگ شیعی می تواند شهری پایلوت برای معماری شهری اسلامی به جهان معرفی شود.
** تاكید برخی بزرگان حوزه نسبت به توجه به معماری اسلامی
برخی از بزرگان حوزه علمیه قم چون آیت الله 'عبدالله جوادی آملی' از مراجع تقلید همواره نسبت به توجه به معماری اسلامی تاكید داشته اند.
این مرجع تقلید در دیدارهای گوناگون خود با متولیان ذیربط در شهرسازی و معماری چون اعضای كمیته تخصصی شهرسازی سازمان نظام مهندسی كشور ابراز كرده است: نباید توقع داشته باشیم كه آیه ای در قرآن باشد كه به مردم توصیه كند چگونه خانه بسازند لذا اسلام با عقل كار دارد و نه با سفاهت و خانه باید با عقل و برهان ساخته شود.
وی عقل، استدلال و برهان را عنصری ترین محور در ساخت و ساز اسلامی ذكر كرده و می گوید: ساختن خانه های دارای آشپزخانه های به اصطلاح 'open' كه صاحبخانه و میهمان نتوانند به درستی رعایت حجاب را كنند و نتوانند خود را حفظ كنند، اسلامی نیست.
این مفسر بزرگ قرآن كریم می گوید: خانه باید طوری بنا شود كه اهل خانه از درون و بیرون دارای حجاب باشند لذا مكانی كه میهمان در آن مستقر می شود باید از جای صاحب خانه مستور باشد.
آیت الله جوادی آملی ابراز می دارد: نمای بیرون منازل نیز باید طوری طراحی شود كه بر دیگر منزل ها اشراف نداشته باشد و داخل آن نیز برای اطرافیان نمایان نباشد.
وی می افزاید: منازل در غرب دیوار خاصی نداشته و بیشتر از طریق نرده از یكدیگر جدا می شوند و این به دلیل آن است كه آن ها منزل را آسایشگاهی به جای پرورشگاه می پندارند.
وی با تاكید بر ضرورت رعایت معماری اسلامی در ساخت و سازهای شهری و روستایی می گوید: معماری اسلامی، هنری برای زندگی به شیوه دینی است.
** معماری اسلامی زمینه ساز آرامش بخشی به روح و جسم انسان ها است
سیده شبنم فاطمی از مدرسان دانشگاه قم در گفت و گو با ایرنا با اشاره به تعریفی از معماری اسلامی گفت: معماری اسلامی برداشت های متفاوتی در جامعه دارد كه یكی از آن ها شامل 'معماری دوره اسلامی' می شود كه از نظر تاریخی زمان مشخصی دارد و از قرن اول هجری تا زمان قاجاریه مجموعه های تاریخ معماری اسلامی را شاهدیم.
وی افزود: معماری اسلامی تعریف دیگری دارد كه شامل معماری مبتنی بر تفكر اسلامی می شود و زمان و مكان مشخصی ندارد.
معماری اسلامی در حقیقت پیوند مناسبی را با فطرت بشری همساز كرده است اظهار داشت: یكی از مولفه های معماری اسلامی در بحث 'نور' خلاصه می شود كه نقش موثری در ساخت و سازها ایفا كرده است و در معماری اسلامی به شكل ویژه ای شاهد توجه به مبحث نور هستیم.
وی با اشاره به دیگر مولفه های معماری اسلامی بیان داشت: معماری اسلامی در حقیقت زمینه ساز آرامش بخشی به روح و جسم انسان ها است و طاق های بلند و گنبدی و پنجره های شیشه ای بلند و جذاب نقش بسزایی در تامین آسایش و آرامش انسان ها ایفا می كنند.
وی با تاكید بر این كه استفاده از معماری اسلامی باید در كشور نهادینه شود بیان داشت: ظاهر شهرها از آشفتگی برخوردارند و دچار نابسامانی هستیم این در حالی است كه زمانی كه به تاریخ خود نظر می كنیم شكوه و اعتلایی در معماری داشته ایم و باید به آن زمان برگردیم و نیازمند معماری اسلامی هستیم.
**معماری اسلامی مبتنی بر تفكر اسلامی احیا شود
فاطمی در ادامه اظهار داشت: باید معماری اسلامی مبتنی بر تفكر اسلامی احیا شود و اكنون در شرایطی هستیم كه جامعه از آن بی بهره است و احیای تفكر معماری اسلامی نیازمند صبر و حوصله است و راهی كه سال ها خراب شده است یك شبه درست نمی شود.
معاون سابق آموزشی جهاد دانشگاهی قم ادامه داد: فقط قوانین نمی تواند ما را به معماری اسلامی برساند چرا كه سیطره آن یك اجتماع را در بر می گیرد و باید در سطح بینشی جامعه مدیریت معماری اسلامی را داشته باشیم.
وی با تاكید بر این كه با توجه به تعریف شد چشم انداز شهر قم در جهان، انجام معماری اسلامی در این شهر ضرورتی انكارناپذیر دارد اظهار داشت: موضوع معماری اسلامی باید برای اهالی ساختمان سازی و فعالان در این عرصه تببین شود و قم به الگویی از معماری برای جهان اسلام و تشیع تبدیل شده و انقلاب معماری از قم شروع شود.
** منفعت های ریالی مانع از حفظ حریم خصوصی
فاطمی در ادامه گفت: بافت های قدیمی شهرها یكی از با شكوه ترین مناظر معماری ایرانی اسلامی را به نمایش می گذارند و یكی از مسائل مهم در این زمینه پای بندی معمار به اصول و اعتقاداتش است.
وی افزود: آن چه در معماری اسلامی چشم نوازی می كند ساختار درون گرای خانه ها به منظور حفظ حریم خصوصی افراد است و می توان آرامش حاكم بر داخل این خانه ها را از بیرون نیز درك كرد.
وی اظهار داشت: تا زمانی كه تفكر حاكم بر ساخت و سازها در شهر قم مبتنی بر منفعت طلبی و كسب سود بیشتر باشد در معماری اسلامی راه به جایی نخواهیم برد و این در حالی است كه یك معمار و مهندس ساختمان نسبت به این كه ساخت 20 طبقه آپارتمان ممكن است اشراف دید را بر منازل همسایگان ایجاد كند جهل ندارد اما منفعت ریالی باعث می شود كه از كنار واقعیت بگذرد و تا زمانی كه معماری بناها با جهل و منفعت گره خورده باشد نمی توانیم تفكر اسلامی را در آن احیا كنیم.
وی ابراز داشت: متاسفانه اكنون بسیاری از قوانین اجرا نمی شود و حتی به آن قانع هستیم كه اگر قانونی نیز بد است اجرا شود بهتر از بی قانونی است اما در میان اهالی فعال در ساختمان سازی پای بندی زیادی به قانون نداریم و مهندسان، مالكان و پیمانكاران به دنبال مفری برای فرار از قوانین هستند.
** ساختار شهر اسلامی برگفته از تفكر اسلامی است
قدسیه سامانی كارشناسی ارشد طراحی شهری و دانشجوی دكترا شهرسازی نیز شهرسازی اسلامی را نوعی زندگی اجتماعی ذكر كرد كه در آن ساختار تشكیل دهنده شهر برگرفته از تفكرات اسلامی است و به ایرنا گفت: نوع تزئینات، زاویه دید، رنگ و عناصرسازنده شهر و ساختمانها در این زمینه مورد توجه است و در حقیقت شهر اسلامی به وضوح بیانگر این است كه از منبع یكتا پرستی الهام گرفته شده است.
وی گفت: شكوه معماری ایران جلوه ای از عظمت تاریخی و دینداری به دور از هر مادیگری و اعتقاد به تعالیم مذهبی معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: این امر به گونه ای است كه اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم اسلام به عنوان اندیشه زیبایی شناسی دین اسلام در معماری اسلامی تجلی می یابد.
سامانی اظهار داشت: در سال های اخیر وقوع تحولات گسترده ناشی از نفوذ اندیشه های تكثرگرای پست مدرن غربی و تولید پارادایم هایی متفاوت با فرهنگ سنتی جامعه، سبب ایجاد دگرگونی های بسیاری در حوزه معماری و شهرسازی شده است.
وی اضافه كرد: ایران معاصر با وجود فرهنگ و تمدن عظیم و شكوهمند گذشته، چنان دچار بی تعادلی گشته است كه گویی در مخمصه گرفتار آمده است و هر روز پیوندهایش با گذشته سست تر شده است و امروز در حقیقت با ساخت بناهایی كاملا برگرفته از تفكر غربی، به ایده معماران زبده و توانمند گذشته دهن كجی كرده‌ایم.
**معماری در جامعه امروز یك هنر فراموش شده است
سامانی در ادامه اظهار داشت: در واقع به هیچ عنوان نمی توان اسم معماری امروز را معماری اسلامی گذاشت و باید بگوییم معماری در جامعه امروز یك هنر فراموش شده است و فارغ از این كه تا چه اندازه ورود ضابطه در این مساله مفید و راهگشا تلقی شود، شكی نیست كه فقدان ضوابط كافی و تعلل سازمان های تصمیم گیرنده منظر شهری در این سال‌ها، فرصت طولانی را برای قدرت نمایی سازندگان سبك های غربی ایجاد كرده است.
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم افزود: از آنجایی كه در هیچ جایی از قرآن و حدیث نیامده كه معماری اسلامی باید چگونه باشد اما ممكن است یك معمار اسلامی با الهام گرفتن از آیات، فضا، حجم و رنگ یك ساختمان را در نظر بگیرد، به علاوه معماری اسلامی تنها به گنبد و قوس ساختن نیست لذا برگزاری همایش ها در راستای آموزش و ایجاد دیدهمگانی و همچنین تدوین برنامه های تخصصی اجرایی و نظارتی به عنوان پیش زمینه این اقدام ضروری به شمار می روند.
**شهر باید از هر نظر وجهه اسلامی ایرانی خود را حفظ كند
سامانی در ادامه بیان داشت: اسلام برای معماری یك الگوی ذهنی معرفی می كند كه این الگوی ذهنی در هر شرایطی ثابت است و اصل مهم در اسلام این است كه خانه مسلمان باید به‌گونه ای باشد كه از دید بیگانه مصون باشد، ومهم به شیوه مسلمانی زندگی كردن است نه اشكال صوری خانه ها.
وی ادامه داد: شهر باید از هر نظر وجهه اسلامی ایرانی خود را حفظ كند، ما باید میراث دار الگوهای گذشته باشیم و لازم است در راستای اجرای طرح ایرانی اسلامی شدن شهر و ساختمان ها همه در شهر این اصول را رعایت كنند و صرفا این امر به ساختمان ها و نمای آنها معطوف نشود، علاوه بر نمای ساختمانها، نقشه داخلی ساختمانها نیز باید از اصول ایرانی‌اسلامی تبعیت كند چرا كه زیستن انسان در قالب فرهنگ دینی و اسلامی كه اصول و ارزش‌های الهی، اسلامی و انسانی در آن مورد توجه قرار گیرد.
وی افزود: محیط فردی و خانوادگی یكی از محیط هایی است كه در سبك زندگی اسلامی مورد توجه قرار گرفته و طراحی این فضاها باید متناسب با سبك زندگی اسلامی باشد.
سامانی اظهار داشت: اگر قرار است در عرصه معماری و شهرسازی به ویژه در شهرها تغییراتی ایجاد شود، باید از نهادها و سازمان های نظارتی ساخت و ساز آغاز كرد و نهادهایی هم چون سازمان نظام مهندسی كشور، وزارت مسكن و شهرسازی و انجمن مهندسان ایران می‌توانند در نظارت و كنترل معماری و شهرسازی اصیل ایرانی، فرهنگ‌سازی و در رفع نابسامانی‌های معماری افسارگسیخته‌ی امروز نقش بسزایی داشته باشند و به همین خاطر، كنترل بر چگونگی طراحی و اجرای ساخت‌وسازهای شهری، باید به گونه‌ای مستمر و موثر انجام شود.
وی بیان داشت: متاسفانه امروزه در عرصه معماری معاصر، دچار نوعی خودباختگی فرهنگی شده‌ایم از این رو برای شهرسازی همخوان با معماری ایرانی ـ اسلامی باید برنامه‌ریزی جامع و دقیق داشت از سوی دیگر تلفیقی از ایجاد معماری ایرانی – اسلامی و معماری مدرن در شهرسازی جدید ضروری است و باید شراطی فراهم شود تا در كنار استفاده از تكنولوژی كه در معماری مدرن وجود دارد، از معماری سنتی هم در شهرسازی جدید استفاده شود تا تاثیرگذاری فرهنگی لازم هم به این وسیله در شهرسازی جدید لحاظ شود.
وی ابرازداشت: احیای معماری اسلامی – ایرانی در شهر ها مستلزم برنامه ریزی های صحیح شهری و حمایت و استقبال مردم از این شیوه های معماری های اصیل است و امری كه با تحول در سبك زندگی مردم زمینه ساز تحول چهره شهر را فراهم خواهد كرد.
سامانی با اشاره به معماری و شهرسازی قم اظهار داشت: متاسفانه به معماری و شهرسازی امروز شهر قم، نمی توان عنوان اسلامی را نسبت داد و تقلیدهای ناصحیح از غرب در معماری و شهرسازی موجب شده كه شهر امروز ما با مساله بحران هویت روبه رو باشد و باید برای رفع این موضوع، معماری اسلامی ایرانی در قم با قوت انجام شود.
وی ادامه داد: در این راستا، با عنایت به ناهمگونی نمای ساختمانها در سطح شهر قم و در راستای فرمایش مقام معظم رهبری بر رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی دستور العملی جهت ارتقا كیفی سیماومنظر شهر مقدس قم متناسب با جایگاه این شهر در جهان اسلام تهیه و به تصویب رسیده است.
یكی شدن حال و پذیرایی یا همان اندرونی و بیرونی خانه های قدیمی ، كم حجم شدن فضای باز حیاط، ایوان و بالكن ها ، اشراف دید از پنجره های هر منزل به منازل دیگر و بروز پیدا كردن نماهای متفاوت با فرهنگ و اصول ایرانی اسلامی در حقیقت همان سوغات معماری غربی برای ما هستند.
معماری اسلامی تنها طاق بلند ، پنجره های رنگی یا گل و بته كاری ظاهری در ساختمان ها نیست بلكه ریشه در روح و روان و فرهنگ اصیل ایرانیان دارد و معماری ساختمان ها با تفكرات معمار مسلمان ساخته می شود.ك/4
7408/ 6133/1358
قم- ایرنا - خاكبرداریهای مدرن و سازه های بتنی، گنجینه ها و شالوده معماری اسلامی – ایرانی را مدفون كرده و عناصر هویت ساز فرهنگ ساخت و ساز ما در گذشته های نه چندان دور را تحت الشعاع خود قرار داده اند.
