آسیب شناسی پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل

از جمله مسایلی كه امروز به یكی از دغدغه های جامعه ی علمی و دانشگاهی كشور تبدیل شده، آسیب ها و مانع های پرشمار در مسیر پژوهش است. در شرایط كنونی كه كمی گرایی در ساختار آموزشی آسیب بسیاری به جامعه ی علمی كشور طی سال های گذشته وارد آورده و مدرك گرایی در قامت معضلی بزرگ خودنمایی می كند، چالش های حوزه ی پژوهش نیز از اهمیت ویژه یی برخوردار است.

چالش های پیش روی پژوهش، بیشتر حوزه های علم و فناوری و رشته های دانشگاهی كشور را زیر تاثیر خود قرار داده است. از رشته هایی كه در سال های اخیر به شدت از ضعف پژوهش آسیب دیده می توان به علوم سیاسی و روابط بین الملل اشاره كرد كه یكی از راكدترین دوران علمی خود را سپری می كند.

اهمیت این رشته ها در مدیریت رویكردهای داخلی و خارجی كشور موجب شده ارایه ی راهكار برای عبور از وضعیت نامطلوب این رشته ها اهمیتی فراوان یابد. در این پیوند، چهار تن از استادان مطرح علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه های تهران به همت «انجمن علوم سیاسی ایران» روز چهارشنبه (سیزدهم اسفندماه) در نشستی به بررسی مشكلات پیش روی پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل و راه حل های عبور از این مشكلات پرداختند. این نشست در محل «خانه اندیشمندان علوم انسانی» در تهران برگزار شد.

«حمیرا مشیرزاده» عضو هیات علمی دانشگاه تهران، «مجتبی مقصودی» عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران مركز به همراه «حمید رضا رحمانی زاده دهكردی» و «شجاع احمدوند» اعضای هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی چهار استادی بودند كه در نشست انجمن علوم سیاسی ایران به بحث و گفت و گو در مورد چالش های عرصه ی پژوهش علوم سیاسی و رواط بین الملل پرداختند.



*** مشیرزاده: شایسته سالاری در ساختار آموزشی و تربیت اخلاقی و علمی استاد و دانشجو؛ بایسته هایی برای برون رفت از وضعیت موجود

در این نشست، مشیرزاده ابتدا به اهداف پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل اشاره كرد و گفت: وقتی درباره ی پژوهش در روابط بین الملل صبحت می شود 2 مساله ی كلی مورد توجه قرار می گیرد؛ یكی مساله ی تولید علم و دیگری كمك به فهم بهتر جهان در جهت سیاست گذاری، برنامه ریزی و تصمیم گیری بهتر. به گفته ی وی، یك پژوهش نمی تواند بدون اهدافی ویژه به پیش رود. تایید داده های گوناگون، تاكید بر نتایج پژوهش های پیشین، حل مسایل موجود، وارسی یا تایید گزاره های نظری (پژوهش های نظری پایه) و شكل دادن به یك نظریه ی جدید از جمله این اهداف به شمار می رود.

مشیرزاده در تعریف پژوهش اظهار كرد: هرنوع بررسی و جستجوی نظام یافته را می توان پژوهش نامید. پژوهش باید سوال خاصی داشته باشد، به نتایج جدیدی دست یابد، دارای فرضیه باشد، تفاسیر جدید از داده ها ارایه دهد، سوال های جدیدی برای پژوهش های بعدی مطرح كند یا اینكه یك كار خلاقانه برای افزایش دانش بشری باشد.

وی پس از ارایه ی تعریف از پژوهش و برشمردن اهداف آن به آسیب شناسی پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل و راهكارهای رفع این آسیب ها پرداخت.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران تاكید كرد: پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل از چند آسیب عمده رنج می برد كه عبارت است از ضعف در تدریس روش شناسی، ضعف در عملكرد دانشجویان و محققان این رشته و كاستی در ارزیابی و داوری كارهای پژوهشی.

به باور مشیرزاده، كاستی های یاد شده خود به دلیل هایی زیربنایی بازمی گردد كه نبود پشتیبانی های نهادی و مالی، نبود قواعد مشخص در عرصه ی پژوهش، ضعف در فرهنگ عمومی و رعایت نشدن اخلاق علمی در زمره ی این علت ها قرار دارد.

مدرس روابط بین الملل دانشگاه تهران راهكارهای برون رفت از وضعیت موجود را چنین برشمرد: فرستادن برخی از استادان نخبه ی جوان و مستعد به خارج از كشور با هدف آموزش روش تدریس، استفاده از دانشجویان دوره ی كارشناسی ارشد و دكتری به عنوان همیار استاد در اداره ی كلاس های دوره های آموزشی پایینتر برای كمك به استاد، جلوگیری از كمی گرایی در جذب دانشجو به ویژه در دوره های تحصیلات تكمیلی، تغییر شیوه و آزمون ورودی دوره ی دكتری از حالت كنونی، شایسته سالاری در استخدام اعضای هیات علمی دانشگاه ها، نبود فشار برای شتاب بخشی به فرایند فارغ التحصیلی دانشجویان تحصیلات تكمیلی، تربیت اخلاقی دانشجو و استاد در سطح جامعه ی علمی و تغییر آیین نامه های ترفیع هیات های علمی و حركت از كمی گرایی به كیفی گرایی در این زمینه.



*** مقصودی: پژوهش از آسیب های درونی و بیرونی رنج می برد

از نگاه مقصودی، پژوهش در رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل را می توان در 2 دسته ی كلی پایان نامه های دانشجویی و نیز تالیف كتاب، انجام طرح های های مطالعاتی، مقاله های پژوهشی و بررسی و نقد كتاب تقسیم بندی كرد.

وی آسیب های پژوهش را نیز در 2 دسته ی كلی تقسیم بندی كرد و آن را ناظر بر آسیب های درونی و بیرونی دانست. به نظر این مدرس دانشگاه، آسیب های درونی در محتوای روشی و شكلی و آسیب های بیرونی در قالب های ساختاری و نهادی نمود می یابد.

به گفته ی مقصودی، در آسیب ها درونی باید به پنج نكته توجه كرد. نكته ی نخست، گم شدن فلسفه ی پژوهش است؛ یعنی این كه ما نمی دانیم در پژوهش به دنبال چه چیزی هستیم و چه پرسشی را قرار است پاسخگو باشیم. در واقع پژوهش برای رفع تكلیف و كسب نمره را می توان در زمره ی آسیب های درونی به شمار آورد. نكته دوم اینكه، انگیزه های متعالی، علمی و كاربردی در پژوهش در حاشیه قرار گرفته و بیشتر انگیزه ها معطوف به مسایلی چون تقویت كارنامه ی پژوهشی برای ارتقای شغلی شده است. نكته ی سوم، نبود نوآوری، ایده پردازی و تولید دانش در پژوهش ها است. حاكمیت شكل گرایی بر پژوهش ها و در حاشیه قرار گرفتن محتوا و افزون بر آن، انتظارهای فزاینده از پژوهش در ازای رویكرد تقلیل گرایانه، دیگر آسیب های درونی پژوهش به شمار می رود.

به بیان این مدرس دانشگاه، نظام آموزشی در ایران به حال خود رها شده است. در حال حاضر نزدیك به 30 هزار دانشجو در مقاطع تحصیلی مختلف در رشته ی علوم سیاسی تحصیل خود می كنند. این در حالی است كه هیچ سرمایه گذاری در حوزه ی پایان نامه های این تعداد دانشجویان وجود ندارد و هیچ استفاده یی از آن نمی شود. به همین دلیل، دانشجو و استاد نیز انگیزه یی برای بهبود وضعیت پژوهش در حوزه ی علوم سیاسی و روابط بین الملل ندارند. به همین دلیل، پژوهش ها بیشتر توصیفی-تاریخی است و ما پژوهش های موضوعی و استقرایی اندكی داریم.

مقصودی در بررسی آسیب های بیرونی گفت: هیچ برنامه و تعریفی از سوی نهادها و دستگاه های مربوطه برای بهره برداری از پژوهش ها و پایان نامه های دانشجویان در رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل وجود ندارد. در عوض، ما شاهد وجود موسسه های تهیه ی مقاله و پایان نامه، كمی گرایی مفرط در جذب دانشجو و رویكرد نمایشی به پژوهش هستیم.

وی در پایان بر توجه بر 2 نكته در عرصه ی پژوهش تاكید كرد؛ نخست باید انتظارها را از دانشجوی روابط بین الملل اندكی كم كرد و اجازه داد وی به آرامی دست به قلم ببرد و شروع به نوشتن مقاله كند و دوم اینكه به وضعیت مطالعه توجه داشت زیرا تا زمانی كه جامعه كتابخوان نباشد، پژوهش قابل توجهی نیز صورت نخواهد گرفت.



*** رحمانی زاده دهكردی: پژوهش خوب یا بر دانش موجود می افزاید یا دریچه یی نو رو به دانش می گشاید

رحمانی زاده دهكردی سومین چهره ی علمی بود كه در نشست بررسی مشكلات پیش روی پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل به ارایه ی دیدگاه های خود پرداخت.

وی ابتدا گذری كوتاه بر ویژگی های یك پژوهش خوب داشت و سپس به آسیب شناسی پژوهش در علوم سیاسی و روابط بین الملل پرداخت. به نظر این مدرس دانشگاه، پژوهش خوب یا باید بر دانش موجود بیفزاید یا دریچه یی رو به دانش باز كند كه قبلا دیده نشده است حال آنكه این مساله در پژوهش های كنونی در علوم سیاسی و روابط بین الملل در ایران رعایت نمی شود.

رحمانی زاده دهكردی آسیب های پژوهش در این رشته ها را به صورت محتوایی و شكلی در چند دسته تقسیم بندی كرد. وی اظهار كرد: نخستین آسیبِ پژوهش، ارایه نكردن «تز» به معنای ادعایی است كه پشتوانه ی تجربی قوی و استدلال نظری تایید كننده داشته باشد. یكی از ویژگی های تز، انقلابی بودن آن است. بنابراین، ادعایی كه اهمیت چندانی ندارد و حرف حساب نیست تز به حساب نمی آید. دومین آسیب، مغلطه یی به نام «استدلال بر پایه ی انسان» است. در این استدلال، گفته و نوشته ی یك نویسنده یا نظریه پرداز بزرگ مبنایی تردیدناپذیر قرار می گیرد و راه بر هر گونه نظر و ایده در موقعیت های تازه بسته می شود. نكته ی سوم، مفهوم نبودن مقاله ها و نكته ی چهارم تراز و قیچی كردن مطالب بر پایه ی یك چارچوب نظری است. این بدین معنا است كه ما سعی می كنیم پژوهش خود را بر پایه یك چارچوب نظری خاص شكل و قالب دهیم.

به گفته ی رحمانی زاده دهكردی، آسیب دیگر در عرصه ی پژوهش رعایت نكردن اخلاق حرفه یی است كه در بهره كشی از دانشجو و كارمند در تولیدهای پژوهشی و استفاده از پست سیاسی در چاپ كردن مقاله خارج از نوبت و نیز معیارهای علمی فصلنامه یا نشریه ها نمود می یابد.



*** احمدوند: كالای پژوهشی علوم سیاسی و روابط بین الملل بی مشتری است

در ادامه ی نشست، احمدوند به بیان سخنانی در مورد پژوهش و آسیب های آن در رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل پرداخت.

این مدرس دانشگاه اظهار كرد: اعتقاد بر این است كه پژوهش یك امر چند وجهی است كه یك طرف آن دولت، یك طرف نهادهای مدنی، و یك طرف دانشجو و استاد است. این در حالی است كه در جوامع غربی به پژوهش های فردی خیلی توجه نمی شود و پژوهش به یك امر نهادی تبدیل شده است كه به صورت جمعی انجام می گیرد. بر همین پایه، می توان گفت پژوهش سه ركن بنیادین دارد: ساختارهای پژوهشی (قوانین و مقررات تا نهادها و موسسات مربوطه)، سیاست ها و فرایندها.

احمدوند در ادامه با اشاره به فرآیندهای پژوهشی، از 6 چالش عمده نام برد كه در كاستی های آموزش و مهارت های فنی و حرفه یی، سرمایه گذاری در حوزه ی پژوهش، فضای مساعد و امن برای پژوهش، وجود تقاضا و بازار مناسب برای پژوهش، فرهنگ مناسب و نیز نظام اداری سالم، كارآمد و تسهیل گر رخ نموده است.

به باور احمدوند، نظام آموزشی ما محقق پرور نیست و متون آموزشی و استادان ما پژوهش را ترویج نمی كنند. همچنین به هیچ وجه انگیزه یی در زمینه ی سرمایه گذاری در حوزه ی پژوهش وجود ندارد. البته كالایی كه ما در روابط بین الملل تولید می كنیم برای سرمایه گذار جذابیت ندارد. نمونه ی ساده ی آن هزاران پایان نامه یی است كه در این حوزه دفاع می شود اما از قابلیت كاربردی برخوردار نیست.

مدرس دانشگاه علامه طباطبایی در زمینه ی فضای مساعد و امن برای پژوهش گفت: در برخی مواقع همچون برگزاری انتخابات ها، بازار مناسبی برای انجام پژوهش های علوم سیاسی به وجود می آید اما به طور كلی فضای مناسبی برای این پژوهش ها و انتشار نتایج آن وجود ندارد. به عبارتی، به دلیل تجاری نبودن كالای پژوهشی ما، تقاضایی هم برای آن وجود ندارد.

احمدوند افزود: در بحث فرهنگ پژوهش باید اشاره كرد كه در بسیاری از نهادهای علمی كشور ما، پژوهش بیشتر شكل یك نوع تنبیه به خود گرفته است. اگر یك عضو هیات علمی نتواند ترفیع بگیرد مشمول وضعیت ركود علمی شناسایی و مستحق تنبیه می شود. یكی از این تنبیه ها، تبدیل وضعیت وی به هیات علمی پژوهشی است.

وی فساد اداری را نیز از مشكلاتی برشمرد كه مانع از تسهیل فرایند پژوهش و كارآمدی آن خواهد شد.

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم*9347**9279**2054