گرد و غبار آلودگی، شلوغی و ناهنجاری های شهری را اگر از چهره ی تهران بزداییم نشانه های زیبایی را در آن بهتر و آشكارتر خواهیم یافت؛ شهری كه گنجینه یی از تاریخ و هنر را در دل نهان دارد. می ارزد كه یك روز با كوله باری سبك، معدود كوچه باغ های پرچنار باقی مانده در شهر را به مقصد آثار و نمادهای تهران قدیم درنوردیم.
*** نیاوران در یك صبح بهاری
در نخستین ساعت های صبحگاه قدم به مجموعه ی فرهنگی- تاریخی نیاوران می گذاریم؛ مجموعه یی به وسعت بیش از 12 هكتار و پر از درختان سربه فلك كشیده كه سه كاخ «صاحبقرانیه»، «احمد شاهی» و «نیاوران» را در بردارد. برخی بناهای این مجموعه در دوره ی قاجار و برخی در دهه های قبل از انقلاب ساخته شده است.
دیوارهای بلند آجری، حصاری میان ما و دنیای بیرون می كشد و ما را به 160 سال پیش بازمی گرداند؛ به سال های نخست توجه «فتحعلی شاه» دومین شاه قاجار و جانشینانش به دامنه های رشته كوه البرز، باغ هایش و دورانی كه گستردگی شهر تهران از آن آغاز شد.
پس از گذر از دروازه ی ورودی مجموعه، كاخ باشكوه صاحبقرانیه با دیوارهای سفید و شیروانی قهوه یی در برابرمان قدم راست می كند؛ كاخی با مساحت 2 هزار متر مربع كه در 2طبقه به سبك معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی ساخته شده است. می گویند پیش از این هر 30 سال یك قرن نامیده می شد و از این رو «ناصرالدین شاه قاجار» در سی و یكمین سالگرد حكومتش، خود را صاحب یك قرن و این كاخ را صاحبقرانیه نامید.
كاخ با انواع بافته های قجری، جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی و نگارگری هنرمندان نامی ایرانی، آیینه كاری های ظریف و همچنین تابلوهای نقاشی بی نظیر از جمله تابلوی رنگ روغن «فاتحان تهران» آراسته شده است كه رخدادهای عصر مشروطیت را نشان می دهد. سرسراها و پلكان زیبا در كنار درها و پنجره های چوبی نیز با شیشه های رنگی تزیین شده است كه همه بر جلوه ی این بنای مهم تاریخی افزوده است. همچنین، تابلوی حوضخانه ی صاحبقرانیه اثر «كمال‌الملك» هم در این فضا قرار دارد.
از مهمترین رویدادهای تاریخی این كاخ می توان به امضای فرمان مشروطیت به دست «مظفرالدین شاه» در 14 مرداد 1285 خورشیدی اشاره كرد. فرمانی كه بر مبنای آن برای نخستین بار در ایران حكومت مشروطه و مجلس شورای ملی تاسیس تاسیس شد.
از كاخ صاحبقرانیه كه خارج شدیم، در میان درختان چنار سر به فلك كشیده، عمارت كوشك احمدشاهی ما را به سمت خود كشید؛ عمارتی كه در اواخر دوره ی قاجار به عنوان خوابگاه ییلاقی آخرین پادشاه این سلسله در میان باغ نیاوران با مساحتی افزون بر 800 متر مربع در 2 طبقه با سقف شیروانی بنا شد.
كوشك احمدشاهی در دوره ی پهلوی دوم مرمت و تغییراتی در آن صورت گرفت از جمله مبلمان داخلی آن به طور كامل عوض شد تا به عنوان محل كار و سكونت خانواده ی پادشاهی مورد استفاده قرار گیرد.
تعمیرات ساختمانی طبقه ی دوم عمارت ما را از دیدن آن محروم كرد اما بنا به گفته ی راهنمای عمارت، طبقه ی دوم از یك سالن مركزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشكیل شده و شیر و خورشیدی گچبری شده بر پیشانی دیواره ی ضلع شمالی ایوان نقش بسته است.
كاخ اختصاصی نیاوران با مساحت 9 هزار متر مربع در 2 طبقه و نیم، آخرین عمارتی است كه در مجموعه ی نیاوران به سراغ آن می رویم. كاخی كه «محسن فروغی» معمار برجسته و رییس پیشین دانشكده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراحی آن را به عهده داشته و در طرح خود از معماری ایرانی و تلفیقی از هنر پیش و پس از اسلام الهام گرفته است. این كاخ در گوشه ی شمال شرقی باغ نیاوران قرار دارد.
در ابتدای ورود به كاخ، سرسرای بزرگ با ستون های تخت جمشیدی كه در كانون عمارت قرار گرفته با سنگ فرشی سیاه و سقفی از جنس آلومینیوم كه از وسط باز می شود بیش از همه توجه ما را به خود جلب كرد. از دیگر قسمت های مهم این طبقه به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی می توان اشاره كرد.
در نیم طبقه ی دوم به سراغ دفتر كار همسر شاه می رویم كه در آن لباس های رسمی وی بر تن نمونك ها (مانكن) و كمدهایی پر از پیراهن و كفش‌ها در كنار تابلو فرش های عظیم آویخته بر دیوار میراثی است كه به احتمال زیاد دل كندن از آن برای فرح پهلوی بسیار دشوار، ولی در بحبوحه ی انقلاب چاره یی جز آن نبوده است. در این طبقه، می‌توان به 2 فرش معروف به «مشاهیر» اشاره كرد. روی یكی از این فرش‌ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد‌شاه بافته شده است.
با بالا رفتن از پله ها، به طبقه ی سوم می رسیم كه فضاهای آن با نقاشی ها و فرش هایی گرانبها و هدیه های پرشمار و گوناگونی از كشورهای مختلف پوشیده شده اند.
از پله ها كه پایین می آییم اندكی در سرسرا می ایستیم و به ساعت خود نگاهی می اندازیم. هنوز تا ظهر زمان مانده و می توان گذری هم بر سعد آباد زد.
***مجموعه ی فرهنگی- تاریخی سعد آباد
از هیاهو و شلوغی میدان تجریش كه دور می شوی، دیگر از بوق های پی در‌پی خودروها و ازدحام جمعیت شتابان به هر سو خبری نیست؛ هر چه هست آرامش و سكوتی است كه تنها با آوای پرندگان یا وزش نسیمی شكسته می شود؛ نسیمی بهاری كه شاخ و برگ‌های چناران را مواج و نغمه خوان می سازد. دیوارهای آجری نخودی رنگ و شیروانی سبز را كه دنبال كنی به ورودی مجموعه ی فرهنگی- تاریخی سعدآباد می رسی؛ مجموعه ای 110 هكتاری كه در خود 18 كاخ بزرگ و كوچك از دوره های گوناگون تاریخ معاصر را جای داده است. از جمله ی این كاخ ها به كاخ «شهوند» (كاخ سبز)، كاخ «سفید» (كاخ - موزه ی ملت)، كاخ «اسود یا سیاه» (موزه ی هنرهای زیبا)، كاخ «شمس» (موزه ی هنر و مردم)، كاخ «اشرف» (موزه ی ظروف سلطنتی)، كاخ «غلامرضا» (موزه ی سلاح)، كاخ «بهمن پهلوی» كه دفتر یونسكو در آن قرار دارد، كاخ «شهرام» (موزه ی نظامی)، كاخ قدیم «رضا پهلوی» (موزه ی استاد بهزاد)، كاخ «فرحناز و علیرضا» فرزندان محمدرضاشاه ( موزه ی خط و كتابت میرعماد)، كاخ «لیلا» (مركز هدفمندی برنامه ریزی برای كودكان و نوجوانان) و «كالسكه خانه و استراحتگاه سورچی ها» (موزه ی برادران امیدوار) می توان اشاره كرد.
مجال اندك است و دیدنی ها بسیار. از این رو به بازدید از چند كاخ پربیننده ی این مجموعه بسنده می كنیم و پس از گذر از جاده یی زیبا كه درختان چنار تا پایان مسیر همراهیت می كنند، به دیدن قدیمی ترین كاخ سعد آباد یعنی كاخ سبز با زیربنای 1203 متر مربع می رویم؛ یكی از زیباترین كاخ های ایران كه در نقطه یی مرتفع در شمال غربی مجموعه ی سعدآباد قرار دارد و مدت ها اقامتگاه پادشاه چكمه پوش پهلوی بوده است. ساخت كاخ دوطبقه ی سبز بر مبنای نقشه ی «جعفر كاشانی» استاد معماری از سال 1301 خورشیدی آغاز شد و در سال 1307 به پایان رسید.
پس از گذر از پله های ورودی و رد شدن از چهار ستون «عاج فیل»، «تالار آیینه» اثر استاد «جعفر خان معمار» نگاه هر بیننده یی را به خود جلب می كند. همه ی آیینه های این تالار با گل هایی از گچ تزیین و كف آن با قالی 70 متری و زیبای طرح استاد «عبدالمحمد عمواغلی» پوشانده شده است. از ویژگی‌های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش با طرح سقف است كه با ابریشم خاص و ریز بافت به مدت هفت سال (از 1301 تا 1307 خورشیدی) به دست هنرمندان مشهد بافته شد.
طرف راست سالن آیینه كاری 2 اتاق وجود دارد كه یكی از آن ها اتاق كار رضا شاه پهلوی بوده است. دیوار این اتاق به ارتفاع یك متر به خاتم كاری مزین شده كه از جمله ی زیباترین خاتم كاری های جهان محسوب می شود. بالای این خاتم كاری چند قطعه ی نقاشی رنگ روغن نظیر نقاشی های كاخ های اصفهان كشیده شده است. طرف چپ سالن نیز اتاق خواب قزاق كهنه كار با آیینه كاری ظریف قرار دارد.
از خاطرات تاریخی این كاخ، امضای پیمان سعدآباد در سال 1316 میان ایران، تركیه، عراق و افغانستان است. قراردادی كه سال ها بعد جای خود را به «پیمان سنتو» داد و پس از انقلاب اسلامی فروپاشید.
در امتداد كاخ سبز و بر بلندی مجموعه، تابلوی سبز موزه ی برادران امیدوار بازدیدكنندگان را به نظاره می خواند. برادران امیدوار (عیسی و عبدالله) نخستین جهانگردان پژوهشگر ایرانی بودند كه سفر خود به دور دنیا را از سال 1333 با موتورسیكلت آغاز كردند و پس از 10 سال جهانگردی به كشور بازگشتند.
موزه ی برادران امیدوار در ساختمانی است كه در گذشته كالسكه خانه و استراحتگاه سورچی های رضا شاه بوده و ابزار، عكس ها، گنجینه ها و یادگاری های سفر 10 ساله ی 2 برادر جهانگرد را در خود جای داده است.
حیوانات و حشرات خشك شده (تاكسیدرمی)، عاج و پای فیل های آفریقایی، استخوان نهنگی كه با آن چاقو و شمشیر ساخته اند، ابزار شكار و موسیقی قبایل آفریقایی و آمازون، عكس یادگاری با بلندترین و كوتاه ترین مردان قبایل بدوی جهان و آثاری از همنشینی با قبایل وحشی قاره ی سیاه بخشی از گنجینه ی برادران امیدوار است كه در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
در سراشیبی جاده، به موزه ی «حسین بهزاد» استاد برجسته ی مینیاتور می رسیم كه در بخش مركزی مجموعه ی سعد آباد و در ساختمانی متعلق به اواخر دوره ی قاجار و اوایل پهلوی قرار دارد. موزه ی استاد بهزاد در محل این كاخ در سال 1373 خورشیدی و به مناسبت صدمین سالگرد تولد وی افتتاح شد و بیش از 80 تابلوی نفیس بهزاد در معرض دید عموم قرار گرفت.
در میان چنارهای تنگاتنگ، سفیدی یك كاخ توجه هر بیننده را به خود جلب می كند. نمای بیرونی این كاخ به سبك ایرانی- رومی است كه چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر در اطراف سقف مركزی قرار دارد. این كاخ همنام با رنگ آن بنایی دوطبقه است كه پهلوی نخست برای ایام تابستان به منظور پذیرایی از مهمانان رسمی خود ساخت و در زمان پهلوی دوم هم میزبان چهره هایی چون «جیمی كارتر» رییس جمهوری آمریكا و «چارلز دوگل» رییس جمهوری فرانسه بود.
طبقه ی نخست این بنا شامل یك سرسرا در میانه و اتاق‌های متعدد در اطراف یك سالن بزرگ است. یكی از این اتاق ها دفتر كار پهلوی دوم بوده و دیگر اتاق ها به بازی بیلیارد، جایگاه انتظار مسوولان لشكری و كشوری و ... اختصاص داشته است. در این میان تالاری نیز برای پذیرایی مهمانان تدارك دیده شده است.
پیانوی بزرگ منبت كاری كه به سفارش «نیكلای دوم» آخرین تزار روسیه در اواخر قرن 19 میلادی به دست هنرمندان آلمانی ساخته شد از جمله اشیای عتیقه یی است كه خاندان سلطنتی آن را خریداری كرد تا اكنون در سرسرای كاخ سفید قرار گیرد.
طبقه ی دوم نیز مانند طبقه ی نخست طراحی شده است. دیوار اتاق ها و سربخاری ها از سنگ‌هایی تشكیل شده كه بر آن نقش های طبیعی نشسته و در برش و صیقلی كردن آن دقت فراوانی به كار رفته است. ویژگی مهم این طبقه نقاشی است كه برگرفته از داستان های شاهنامه ی فردوسی به دست استاد بهزاد بر سقف نگارده شده است.
از با ارزش ترین آثار گنجینه ی موزه ی ملت در كاخ سفید، فرش های نفیسی است كه نهایت ذوق و هنر بافندگان ایرانی را نشان می‌دهد. بزرگترین فرش این كاخ 145 متر مربع و دارای 140 رج است كه با نقش «شمسه» و «قندیل» زینت بخش سفره خانه ی 220 متر مربعی است.
رفته رفته غروب از راه می رسد و بادی ملایم وزیدن گرفته است؛ بادی كه انگار با شاخه و برگ های درختانِ سر به فلك كشیده چنگ می نوازد و آوای وداع با نگین های گردشگری شمال تهران را سر می دهد؛ مجموعه هایی ییلاقی كه هرچند دیگر از قنات هایشان زمزمه یی نمی شنویم اما با این حال هنوز سبز هستند.
*از:فاطمه دهقان نیری (گروه پژوهش و تحلیل خبری)
پژوهشم**9294** 9279**2054
تهران- ایرنا- مجموعه های فرهنگی- تاریخی نیاوران و سعدآباد، همچون زمردهایی در دامنه ی ارتفاعات شمالی تهران می درخشد و میهمانان و بازدیدكنندگان را در هنگامه هایی چون نوروز به سوی خود می خواند.
