شرایط آبی ایران نه تنها خوب نیست بلكه بحرانی و وخیم است. این حقیقتی است كه طی ماه های گذشته و در پی هشدارهای برخی كارشناسان و خشك شدن پی در پی سدها و تالاب های كشور همگی كمابیش به آن پی برده ایم.
باوجود سر بیرون آوردن غده ی خشكسالی و كم آبی در بسیاری از منطقه های كشور كه حتی شهرهای شمالی و سرسبز را نیز گرفتار ساخته، این مشكل بدون شك حاصل نه یك سال و 2 سال، بلكه مدت ها بی توجهی و بی تدبیری در سیاست گذاری و مصرف این نعمت است. آب ایران اكنون در شرایطی قرار دارد كه به گفته ی بسیاری از كارشناسان، بی اعتنایی به وخامت اوضاع آن در آینده یی نه چندان دور كشور را با فاجعه یی زیست محیطی درگیر خواهد كرد.
از سال گذشته تا كنون، سه نهاد غیر دولتی اندیشكده ی تدبیر آب ایران، انجمن جامعه شناسی ایران و انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، در حركتی شایسته ی قدردانی كه البته به گفته ی بسیاری، باید از مدت ها پیش كلید می خورد، به برگزاری سلسله میزگردها و نشست هایی با شعار «باید درباره آب گفت و گو كنیم» و با هدف تبدیل كردن آب به دغدغه یی اجتماعی اقدام كردند. مركز بررسی های راهبردی (استراتژیك) نهاد ریاست جمهوری نیز به عنوان بازویی دولتی یكی از بانیان این حركت به شمار می رود.
پنجمین نشست این گروه دیروز (پانزدهم اردیبهشت 1394) با موضوع «نقش باورها، ارزش ها و سرمایه های اجتماعی در حكمرانی آب» برگزار شد. این نشست میزبان كارشناسانی از حوزه های علوم اجتماعی و اقتصادی بود؛ افرادی نظیر «حسن ایمانی جاجرمی» ، «غلامرضا غفاری» و «سید احمد فیروزآبادی» كه هر سه از جامعه شناسان و دانشیاران دانشكده ی علوم اجتماعی تهران هستند و همچنین «محسن رنانی» اقتصاددان و نظریه پرداز و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان.
نشست با سخنانی از غلامرضا غفاری كه به عنوان مجری-كارشناس در آن حضور داشت آغاز شد. او با ذكر خلاصه یی از مبحث های گفته شده در جریان نشست های پیشین و سپس اشاره به بحران های زیست محیطی و آبی كه كشور با آن ها درگیر است از مهمانان دعوت كرد تا با توجه به موضوع اصلی نشست نظرات خود را در این خصوص بیان كنند.
***چشم ها را باید شست؛ جور دیگر باید دید
سخنران نخست نشست ایمانی جاجرمی بود. او سخنان خود را با ذكر اهمیت آب در شكل گیری تمدن و زندگی اجتماعی در فلات ایران آغاز كرد. به گفته ی ایمانی جاجرمی، درحالیكه بسیاری از تمدن ها بر پایه ی توسعه پدید می آیند، در ایران این آب است كه به همه چیز معنا می دهد و در نتیجه بحران آبی خطرآفرین ترین بحران برای ما خواهد بود. آب چیزی است كه در ایران در طی قرون و اعصار به فرهنگ و تمدن شكل بخشیده است و نبود آب نیز مایه ی نابودی آن ها خواهد شد.
او با اشاره به اینكه بحران آبی در كشور سبب شده است تا ما با مشكل های جدیدی نظیر آوارگان آب(افرادی كه بدلیل خشكسالی از شهرهای خود كوچ كرده اند) روبرو شویم گفت: این نشست قرار است به نقش باورها و ارزش ها در حكمرانی آب بپردازد. ما باید در همه ی این باورها و ارزش ها و اصول زندگی فعلی خود با نگاهی به آب تجدیدنظر كنیم. ما ایرانی ها مردمی به شدت مادی هستیم كه همه چیز را با پول می سنجیم. شهرسازی كنونی تهران كه ناشی از فروش بی ضابطه ی مجوز ساخت و ساز از سوی شهرداری است، گواهی بر این نكته است. ما همه چیز را كالا و قابل فروش می پنداریم و این مساله یی بسیار خطرناك است.
ایمانی جاجرمی با اشاره به این كه بسیاری از چیزهایی كه ما تصور می كنیم با پول می توان آن ها را كسب كرد دارای ارزش و بار اخلاقی هستند ادامه داد: این رویه محتوای اخلاقی را زیر سوال برده و نابود خواهد كرد. وقتی شما می توانید با پول، خدمت سربازی را كه یك اصل اخلاقی و ارزشی است بخرید، دیگر چه كسی حاضر خواهد بود خون خود را برای وطن فدا كند. سربازی با این رویه به مساله یی طبقاتی نزول پیدا خواهد كرد.
او با اشاره به این كه ما همین معامله را با منابع آبی خود نیز كرده ایم افزود: نگاهی كه اكنون به منابع آبی كشور حاكم است این است كه تا چه میزان كی توان از آن ها سوددهی و درآمدزایی داشت. با همین هدف است كه ما سلامت و حفظ تالاب های خود را به سود ناشی از كارخانه هایی كه در كنار آن ها احداث می شود می فروشیم.
به گفته ی این استاد جامعه شناسی، یكی دیگر از خطرهایی كه در این خصوص وجود دارد حس بی اعتنایی و بی تفاوتی نسبت به این مساله است. بطوریكه بسیاری از ما دیگر توجهی به مساله هایی كه پیرامونمان رخ می دهند نداریم و بسیاری از اخبار حتی شوك آور، ما را شگفت زده نمی كنند.
ایمانی جاجرمی گفت: ما باید این سوال را از خود داشته باشیم كه نگاه غالب مردم ما به آب و محیط زیست چیست و اینكه آیا بر اساس ارزش های اخلاقی و انسانی با این پدیده ها رفتار می كنیم یا خیر؟ ما باید نگاه مادی را از برخورد با ان پدیده ها حذف كنیم. بسیاری از ما حتی اكنون و در این شرایط بحرانی نیز بدلیل نگرانی از مسایل مادی و ریالی است كه دغدغه ی آب و بحران كم آبی را پیدا كرده ایم نه انسانیت و اخلاق مداری.
او در بخش دوم سخنان خود به مساله ی سیاست گذاری در حوزه ی آب پرداخت و با بیان اینكه سیاست گذاری ها باید با در نظر گرفتن ارزش ها و اصول انجام شوند گفت: متاسفانه حوزه ی سیاست گذاری در كشور ما كمتر از سوی كارشناسان و دانشگاهیان و ... مورد نقد قرار گرفته است. در ایران رسم بر این است كه نقد سیاست ها بعد از تبیین و آغاز اجرایی شدن آن و به بیان دیگر زمانی كه كار از كار گذشته است صورت گیرد.
او همكاری دولت در استقبال از نگاه منتقد و به شور گذاشتن طرح ها و سیاست های مختلف در راستای تغییر این رویه را بسیار مهم عنوان كرد و ادامه داد: برای مثال در سیاست جمعیتی یی كه در خصوص كشور حاكم شده، پیش از آنكه این سیاست اجرایی شود دولت می توانست با نظرخواهی از مردم، كارشناسان اجتماعی، دانشگاهیان و ... در این خصوص تصمیم گیری كند؛ ولی اكنون هزینه ی نقد این سیاست بسیار بالا رفته است. بنابراین جریان سیاست گذاری بویژه در بحث آب باید به شور گذاشته شود و بررسی های دقیق در خصوص آن صورت گیرد. اگر سیاستمداران و حكمرانان ما سیاست مشورت و نظرخواهی را وارد سیاستگذاری های خود می كردند، بسیاری از معضلات محیط زیستی یی امروز ما كه ناشی از عدم نقد اجتماعی و تصمیم گیری در اتاق های دربسته است رخ نمی داد.
«ساختارهای اداری ملی» موضوع دیگری بود كه ایمانی جاجرمی در سخنان خود به آن اشاره كرد. به این معنی كه هر یك از بخش ها و سازمان ها در كشور بدون توجه به اینكه ارگان های مختلف نظیر اعضای بدن با یكدیگر برای هدفی بزرگ همكاری می كنند، تنها بدنبال تحقق اهداف خود است و در این راه توجهی به ضرر و خسارت های كه ممكن است سیاست های آن ها به سایر ارگان ها وارد كند و با هدف های آن ها تلاقی داشته باشد ندارد.
او با اشاه به طرح هایی نظیر مكس مهر پردیس گفت: این طرح در دولت قبل از سوی وزارت مسكن و با حمایت رییس جمهور كلید خورد و بدون اینكه از سایر وزارتخانه ها و بخش ها نظرخواهی كند كه آیا در احداث این طرح مشكلی وجود دارد یا نه جلو رفت. اكنون ما شاهد هستیم كه این فرایند ساختاریِ بدون منطق، ساكنان این شهر جدید را دچار مشكل های فراوانی در حوزه ی آب و فاضلاب و ... كرده است.
او در پایان سخنان خود به بحث قانونگذاری به عنوان یكی دیگر از معضل های منتهی به بحران آب اشاره كرد و گفت: بسیاری تصور می كنند كه مشكل های حوزه ی آب با خارج شدن از بخش دولتی و واگذاری به بخش خصوصی حل می شوند. این در حالی است كه مشكل اصلی ما نقص در قانون گذاری است. تا زمانی كه این نواقص وجود دارند و نظام مقررات گذاریِ قوی یی نداشته باشیم، حتی واگذاری به بخش خصوصی نیز كمكی به ما نخواهد كرد.
***لزوم توجه و اعتماد به سرمایه های اجتماعی
حسن فیروزآبادی نیز در ابتدای سخنان خود به نقش و جایگاه آب در فرهنگ عامه ی ایرانی و اسلامی ما اشاره كرد. او آب را در این فرهنگ اساس و مبنای اصلی زندگی عنوان كرد كه با مفهوم هایی نظیر پاكی، روشنایی، مراد، قداست، تطهیر و ... گره خورده است.
این استاد جامعه شناسی در ادامه گفت: آب كالایی عمومی است. به این معنی كه همه ی مردم قادر هستند از آن ها استفاده كنند و نمی توان كسی را از آن محروم كرد و همین باعث شده است برخی تصور كنند می توانند بصورت رایگان هر استفاده یی از آب داشته باشند.
او با اشاره به این كه برای حفظ این منابع باید از مصرف بی ضابطه و بیش از حد آن ها جلوگیری شود و همین امر مساله ی حكمرانی آب را مطرح می كند گفت: این حكمرانی از طرق مختلف قابل اجرا است. برای مثال می توان با نظارت شدید جلوی استفاده ی نادرست از آب را گرفت. ولی آیا این راه درست است و نظارت صرفا توانایی جلوگیری از هدر رفت منابع آبی و حتی سایر منابع محیط زیستی به عنوان كالاهای عمومی را دارا است. در اینجا است كه نقش سرمایه های اجتماعی اهمیت پیدا می كند.
فیروزآبادی افزود: حلقه ی مفقوده ی حكمرانی آب در كشور و شاید پاسخ برون رفت از بحران آب را بتوان در همین سرمابه های اجتماعی یافت. ما باید بدنبال راهی باشیم كه از طریق آن، نظام های حكمرانی از دل سرمایه های اجتماعی و بر مبنای ارزش های و باورهای این مردم شكل بگیرند. چراكه نظارت های حاكمیتی در این راه موفقیت چندانی نداشته اند.
اهمیت نهاد آموزشی در این راه یكی از نكته هایی بود كه او در ادامه به آن اشاره كرد و نقش آن را در كنار خانواده به عنوان كوچك ترین سلول اجتماعی بسیار حایز اهمیت دانست. به گفته ی فیروزآبادی، ما هنوز در زمره ی كشورهایی قرار داریم كه یكی از بالاترین آمارهای رضایت و اعتماد ار خانواده را دارا است. بنابراین استفاده از این سرمایه ی اجتماعی بزرگ و قدرتمند بویژه در حوزه ی زنان و مادران قادر خواهد بود تاثیرهای فراوانی را چه در بُعد آموزش و ... داشته باشد.
رسانه های جمعی و تاثیر آن ها در گسترش ارزش هایی كه قادر است به اصلاح حكمرانی آب كمك كند، ظرفیت های مذهبی جامعه و روحانیون، افراد شناخته شده نظیر ورزشكاران و هنرمندان و البته كمك گرفتن از شیوه های سنتی مدیریت و حكمرانی آب كه سال ها بصورت موفق عمل كرده اند از دیگر حوزه ها و گروه های مرجعی بود كه به گفته ی فیروزآبادی قادر هستند نقش بزرگی در این خصوص ایفا كنند.
***با آتش آب بازی نكنیم!
دكتر محسن رنانی سخنران پایانی نشست بود. این نظریه پرداز اقتصادی و اجتماعی برجسته كه از اصفهان برای شركت در این نشست به تهران سفر كرده بود، سخنان خود را با جمله ی «با آتش آب بازی نكنیم» آغاز كرد. رنانی با اشاره به اینكه او یك اقتصاددان نهادگرا است(به این مفهوم كه عقیده دارد اقتصاد را نمی توان تنها با پول و سرمایه مدیریت كرد و باید از ابزراهای فرهنگی و اجتماعی نیز در این راه كمك گرفت) گفت: ولی در خصوص آب، می خواهم بحث خود را با ورود از دریچه ی انتقاد از عنوان این نشست آغاز كنم. چراكه متهم كردن مردم ، جامعه و فرهنگ در بحران آبی یی كه امروز با آن روبرو هستیم نوعی نعل وارونه و به دور از انصاف است.
به گفته ی رنانی، سهم مصرفیِ اندك مردم در چرخه ی آب به ما اجازه نمی دهد كه آن ها را در معرض اتهام قرار دهیم و از كسانی كه خود قربانی سیاست های آبی غلط هستند بخواهیم تقصیر خود را پذیرفته و الگوی مصرف خود را اصلاح كنند.
این استاد اقتصاد در ادامه گفت: اگر الگوی مصرف مردم در جایی خراب شده است، این حكمرانی غلط آب است كه آن را تخریب كرده است. مردم ما برای 3 هزار سال می دانستند چگونه آب را مصرف كرده و به تعادلی پایدار در طبیعت برسند. گراف های میزان بارش در كشور حاكی از آن است كه طی سی سال گذشته، میزان بارش در كشور تفاوت چندان محسوسی با سی سال پیش از آن نداشته و حتی آسمان نیز بر ما جفا نكرده است. ولی نظامی ناكارآمد و بی تدبیر در حوره ی حكمرانیِ آب، به راحتی فرهنگ آبیِ 3 هزار ساله ی ما را بر باد داده است و اكنون اقدام به زیر سوال بردن جامعه و فرهنگ می كنند.
رنانی در ادامه با اشاره به این كه فرهنگ نیز نقش مهمی در این میان دارد و بدون شك اصلاح الگوی مصرف آب باید از طریق فرهنگی صورت گیرد گفت: با این وجود موضوع این است كه بحران آب اكنون به بیماری در شرف تشنج و ورود به كمایی مرگ بار شبیه است. بدون شك نمی توان در این شرایط بحرانی به بیمار گفت كه با تغییر الگوی تغزیه ی خود جلوی بحران را بگیرد. شرایط آبی كشور نیز در معرض ورود به تشنج است و ما باید از وقوع این فاجعه جلوگیری كنیم.
رنانی با بیان این كه سطح هایی از نزاع آبی در بسیاری از قسمت های كشور آغاز شده گفت: با ادامه ی روند كنونی، این نزاع در كشور افزایش خواهد یافت و طی سال های آینده بصورت روزانه، زندگی مردم را متاثر خواهد كرد. پس در این شرایط نمی توان از اصلاح الگوهای مصرفی مردمی كه سهمی بسیار ناچیز در مصرف آب در مقایسه با صنعت و كشاورزی دارند سخن گفت. ما باید سیاست های غلط حكمرانی نادرست آب را زیر سوال ببریم و به اصلاح آن ها بپردازیم.
به گفته ی رنانی، در تغییرهای نهادی و اجتماعی چهار سطح فرهنگی، بنیادی، حكمرانی و رویه های اجرایی و در نهایت تخصیص منابع مطرح می شوند. برای تغییر دو سطح آغازی ما به صدها سال زمان نیاز داریم و بنابراین دست گذاشتن بر روی این سطوح در شرایط فعلی بی فایده خواهد بود. این در حالی است كه دو سطح پایینی، موجب تخریب آب در كشور شده اند و باید به اصلاح و تغییر آن ها اهتمام ورزیده شود. در صورتی كه حكمرانی نادرست آب به عنوان دلیل اصلی بروز بحران، متحول و تلاش ها برای اصلاح آن آغاز شود، می توان با جلب اعتماد فرهنگ و جامعه از آن ها نیز انتظار داشت در این راه دست به كمك و اصلاح بزنند.
برای تغییر یك رویه ی غلط و اصلاح ضررهای ناشی از آن، باید به وجود اشتباه در این سیستم اذعان كرد و آن را پذیرفت. این نكته یی است كه رنانی با اشاره به آن افزود: خطری كه اكنون وجود دارد این است كه عده یی از سیاست گذاران آبیِ كشور حاضر به پذیرش شرایط بحرانی آب نیستند و سعی در عادی جلوه دادن آن دارند. ادامه ی این رویه ما را در آینده در شرایطی بارها بغرنج تر از مذاكرات هسته یی قرار خواهد داد. در آینده، این نه آمریكا و عربستان و فرقه های مذهبی تندرو و ...، بلكه آب خواهد بود كه بیشترین ضربه را به این نظام وارد خواهد كرد.
رنانی با اشاره به این كه نزاع های استانی در حوزه ی آب مذت ها است كه در اصفهان، شهركرد و چهارمحال و بختیاری و برخی دیگر از نقاط آغاز شده گفت: این نزاع تا جایی پیش رفته كه دیگر حتی صحبت های كارشناسی نیز تاثیر چندانی در كاهش و تلطیف آن ندارد. ما باید از گسترش این نزاع ها به سایر استان ها و خانه به خانه شدن این نزاع كه اكنون در قالب مشاجره های لفظی در برخی استان ها شاهد آن هستیم جلوگیری كنیم و باید در این راه سریع عمل كنیم.
پنهان كاری و لاپوشانی بحرانی بودن شرایط آبی كشور، خطر بزرگ دیگری است كه رنانی با ذكر آن افزود: عده یی نمی گذارند گفتگو در این باب شكل گیرد و از نتایج ان وحشت دارند. این در حالی است كه اگر اكنون ما می توانیم با گفتگو و اذعان به وجود این بحران، برای برون رفت از آن به چندین چاره توسل جسته و از شدت آن بكاهیم، با ادامه ی روند كنونی در آینده به جایی خواهیم رسید كه دیگر هیچ چاره یی جر آنچه به ما تحمیل خواهد شد نداریم. نخستین ضرورت ما این است كه نظام حكمرانی، متوجه بحران باشد و به وجود آن اذعان كند و مدیریت و حاكمیت خود را بر این مبنا تغییر دهد.
رنانی با اشاره به مساله ی حذف یارانه ها گفت: چرا نظام ما در حوزه های سیاسی همواره قاطع عمل می كند و در حوزه های اجتماعی و اقتصادی محتاطانه و گاه با ترس رفتار می كند. ماه ها است كه دولت قصد دارد در خصوص حذف یارانه ها تصمیم گیری كند، ولی ان ها جرات حذف یارانه بگیران پردرآمد را ندارند. اگر دولت با اذعان مشكلات اقتصادی خود و طرح آن ها در قالب گفتگوی مستقیم و بی پرده با مردم به آن ها اعتماد كند، مردم بدون شك در این راه به نظام حكمرانی كمك خواهند كرد. در خصوص آب نیز همینطور است. دولت های مختلف كشور همگی در رسیدن به بحران كنونی مقصر بوده اند و با وضع سیاست های غلط و كارشناسی نشده یی نظیر توسعه ی كشاورزی، خودكفایی در گندم، سدسازی و ... كشور را به بحران كنونی دچار كرده اند. پس همگی باید به این اشتباه ها اذعان كرده و با پذیرش آن، برای خروج از بحران تلاش كنند.
در پایان نشست، حاضران پرسش ها و نظرهای خود در این خصوص را مطرح كردند كه مساله هایی نظیر لزوم وجود نمایندگان آب در مجلس، لزوم اصلاح قانون های سختگیرانه، لزوم غالب شدن فضای نقد و گفتگو در خصوص مشكل های زیست محیطی كشور بویژه آب، هماهنگ كردن كارشناسی شده ی شرایط آبی كشور با فن آوری های جدید، لزوم افزایش نقش مردم در تصمیم گیری های جامعه و بویژه آب به عنوان كالایی كه مستقیم بر زندگی آن ها تاثیرگذار خواهد بود از طریق بحث عمومی، نقد و تشكیل سازمان های مردم نهاد و ... در آن مطرح شد.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**442**2054
تهران -ایرنا - «خانه اندیشمندان علوم انسانی» دیروز سه شنبه میزبان كارشناسان، اصحاب رسانه و علاقه مندانی بود كه برای شركت در نشستی دیگر از مجموعه نشست های «آب، فرهنگ و جامعه» در این مكان حضور یافتند تا راه های برون رفت از بحران خشك سالی و آب در ایران را بررسی كنند.
