مؤلفه های توسعه به قلم دكتر محمّدباقر نوبخت

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری ایرنا، پژوهش در نظریه های مربوط به توسعه ، مبتنی بر امكان سنجی و اولویت بخشی ملّی، از مهم ترین اصولی است كه در ارتقای كیفیت رشد اقتصادی و انسانی جامعه به موازات استحكام بخشی به راهبردهای كلان توسعه ای هر كشور به شمار می رود.

كتاب تازه انتشار یافته ی انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور، با عنوان «مؤلفه های توسعه» تألیف دكتر محّمد باقر نوبخت، در راستای ترویج مفاهیم و موضوعات كلیدی «توسعه» ، توسط دانش پژوهان و همچنین تدقیق مبانی نظری و روش های اجرایی «توسعه» ، برای متولّیان آن، بر آن است با رویكردی پژوهش محور و تطبیقی به ضرورت بكارگیری اقتصاد دانش بنیان جهت تحقق توسعه ی پایدار تأكید ورزد.

این كتاب در دو بخش اصلی «سیاست گذاری های توسعه» و «تحوّلات برنامه ریزی و مدیریت توسعه» تدوین شده است.

در بخش اوّل با توجه به اهمیّت سیاست های اقتصادی و رفاه اجتماعی، لذا سیاست گذاری های مرتبط با توسعه ، در نسبت با آن ها ، معطوف شده است . در این خصوص، هر یك از سیاست ها، مفاهیم، گونه ها (اعم از سیاست های تعادل گرا، توسعه گرا، پولی، مالی)، شاخص های مرتبط (اعم از شاخص های بازاركار، بازار كالا، بازار پول، بازار سرمایه)، مبانی نظری، و یافته های حاصل از تجارب و مطالعات انجام یافته پیرامون آن ها، مورد توجه قرار گرفته اند.

بخش دوّم كتاب نیز با رویكردی اسنادی ، سیر تطوّر برنامه ریزی و مدیریت «توسعه» در سه دوره ی زمانی «1975-1950»، «1995-1975»، و 1995 تا كنون، را مورد تحقیق قرار داده است.

دكتر نوبخت، در مقدمه ی بخش اوّل این كتاب با اشاره به این موضوع كه گستردگی دامنه ی تأثیر و تنوع سیاست های اقتصادی، اساساًَ متناسب با میزان نقش دولت در نوع نظام حاكم اقتصادی تعیین می شود، ضمن ارائه ی نمایه ای از سیر تطوّر زمانی و مكانی اندیشه ها (یا مكاتب) اقتصادیِ هدفمند از قرن 16 میلادی تا كنون، به مقایسه ی نظام های اقتصادی «بازاری» و «برنامه ای» پرداخته است و و در این باره می نویسد:

' ناكارآمدی نظام بازار(مكاتب كلاسیك، نئو كلاسیك، پولی، و كلاسیك جدید كه بر پایه ی تفكرات آدام اسمیت قوام و تكامل یافته اند) در پیشگیری و مهار بحران اقتصادی كه در اواخر دهه 1920 و اوایل دهه 1930 جهان را با چالشی بزرگ مواجه ساخت از یك سو، و عدم كارایی نظام برنامه ای (مكاتب سوسیالیسم و كمونیسم بر پایه ی تفكرات ماركس كه نقشی گستره و اختیاری وسیع برای دولت در امور اقتصادی قائل می شوند) در تخصیص بهینه ی منابع به ویژه در اقتصادهای بلوك شرق،از سوی دیگر، زمینه ساز پیدایش نظامی جدید از تركیب بازار- دولت گردیدند. این نظام با تحلیل كینز (Keynes. 1936) از اقتصاد و در جهت منطقی كردن رفتارهای اقتصادی در شرایط رقابت ناقص از طرف مكاتب كینزی، نئوكینزی، و كینزی های جدید به مثابه ی رویكردی واقع گرایانه پیشنهاد شده است كه بعدها در مكتب نهادگرایی جدید در چارچوب ایده های گالبرایت و طرح نظریه ی «قدرت هم سنگ» و «نهاد فنی» مورد توجه قرار گرفته است.'

وی سیاست های اقتصادی را اثربخش ترین ابزار در ایفای مأموریت دولت ها در اقتصاد سیاسی بر شمرده و سپس به شرح رویكردهای سیاست های اقتصادی، در زمان اضافه شدن اصل «توسعه گرایی» به مأموریت دولت ها، همزمان با پایان جنگ جهانی دوم، پرداخته است.

تبیین و تشریح مبانی نظری و مفاهیم مربوط به انواع مدل های رشد اقتصادی، به خصوص بررسی مفهومی اقتصاد دانش بنیان، كه مواردی از قبیل 'مهندسی و مدیریت دانش را در كسب منافع اقتصادی' به كار می بندند ،از ویژگی های برجسته ی این بخش از كتاب به شمار می رود.

معاون رئیس جمهوری، با اشاره به این كه تا پیش از انقلاب صنعتی ، دانش اهمیّت چندانی در فرآیند «تولید» نداشته است، به مقایسه ی شیوه ی تولید در پنج رویكرد اقتصادی (پیش از سرمایه داری صنعتی، انقلاب صنعتی، شیوه تولید فوردی، شیوه تولید تویوتایی، شیوه تولید اقتصاد دانش بنیان) پرداخته و ویژگی های شیوه ی تولید اقتصاد دانش بنیان را در وجوه مختلف بر می شمارد، وجوه: مبتنی بر اقتصاد شبكه ای، دیجیتالی شدن اقتصاد، اهمیّت فزاینده ی مغزافزارها، تبدیل دانش به یكی از ابزار تولید، نوآوری وابسته به نوآوری میان رشته ای، و افزایش اهمّیت مراكز آكادمیك چندرشته ای.

دكتر نوبخت، مهمترین مزیّت اقتصاد دانش بنیان را، دستیابی بیشتر به فناوری ها و افزایش دانش جدید عنوان كرده و می نویسد:'از دید اقتصاد دانش بنیان، می توان به كد بندی دانش پرداخته و دانش كد بندی شده را تجاری سازی كرد. به این ترتیب، مبنای دانش سیستم اجتماعی در طی زمان توسعه یافته و به تخریب ساختار و تجدید ساختار مداوم می انجامد. از این منظر، اقتصاد دانش بنیان روی محور تولید، توزیع، و كاردبرد دانش اتكا دارد؛ یعنی دانش و مهارت از محصولات فیزیكی مهمترند. اقتصاد دانش بنیان، از شناخت بیشتر نقش دانش در بهره وری و رشد اقتصادی، حكایت دارد.'

عدالت و پیدایش مسأله ی رفاه اقتصادی از مسائل مهم دیگری است كه در قسمت دوم این بخش به روشی دقیق مورد واكاوی قرار گرفته است؛ چراكه به زعم دكتر نوبخت، پس از دهه ی 1970 .م كه درآمد سرانه به عنوان معیار رفاه مردم در نظر گرفته می شد، رشد اقتصادی، محور اصلی توسعه ی ملّت ها بود. در این زمینه در كتاب فوق الذكر آمده است : 'در مرحله ی بعدی نحوه ی تخصیص این درآمد مورد توجه قرار گرفت. به مرور زمان فقدان توجه لازم به مفهوم عدالت در به دست آوردن فرصت های مناسب بین افراد یك جامعه، باعث گردید تا ایرادات جدّی به نگرش صرف به شاخص درآمد سرانه، وارد شود. استفاده از روش درآمد سرانه برای نشان دادن وضعیت رفاه اجتماعی از دو جهت دارای محدودیت می باشد، اوّلاً درآمد سرانه یك اندازه ی یك بعدی می باشد و این توانایی را ندارد كه مفهوم رفاه را كه می بایست از چند بعد مورد بررسی قرار گیرد را توضیح دهد، ثانیاً درآمد سرانه توسعه ی اقتصادی را اندازه گیری می كند و رفاه را از جنبه های غیر اقتصادی و به ویژه رفاه اجتماعی را نمی تواند اندازه گیری نماید و اطلاعاتی در این زمینه بدست نمی دهد.'

در ادامه ی این بحث،مفاهیم شاخص توسعه ی انسانی،نماگر پیشرفت واقعی (GPI)،شاخص رفاه اقتصادی پایدار(ISFW)، كیفیت زندگی، رفاه و خوب زیستی برای فائق آمدن بر ضعف استفاده از درآمد سرانه (GDP) به همراه روش اندازه گیری رفاه توضیح داده شده است.

فصل دوّم كتاب نیز با دسته بندی انتقادهای موجود از منظر سیاسی، اقتصادی، برنامه ریزی، و مدیریتی، نسبت به برنامه ریزی های جامع توسعه (در طی سال های 1950 تا 1975) توانسته به طور مختصر پژوهشگران را با چالش های ابتدایی پیرامون برنامه های توسعه ای، آشنا سازد.

در بخش های بعدی این فصل، اصلاحات در حوزه ی سیاست گذاری، عرصه ی اقتصادی، و سطح مدیریتی ،در خلال سال های 1975 تا 1995 مورد بررسی قرار گرفته اند و در بخش پایانی كه دوره ی زمانی سال های 1995 تا كنون را شامل می شود آرمان ها، اهداف و شاخص های توافق شده برای توسعه توسط دولت اقتضایی معرفی و به بررسی امر تقسیم مسؤولیت ها در فرآیند توسعه و نقش تعیین كننده ی «بودجه» در رابطه با آن پرداخته شده است.

كتاب ' مؤلفه های توسعه ' ، تألیف دكتر محمّدباقر نوبخت را می توان درسنامه ای پژوهشی در امر طراحی و برنامه ریزی سیاست های توسعه ای به شمار آورد كه با نثری روان و قابل فهم براحتی توانسته مفاهیم اساسی اندیشه ی اقتصادی توسعه را از دیدگاه علم اقتصاد در اختیار پژوهشگران و علاقمندان به این مباحث ، قرار دهد.

این كتاب همزمان با برگزاری بیست و هشتمین نمایشگاه بین المللی كتاب تهران كه از 16 تا 26 اردیبهشت ماه در مصلای امام خمینی (ره) پذیرای بازدیدكنندگان است، توسط انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور برای اوّلین بار چاپ و منتشر شده است.

اندیشه **آ.ش ** 1601**