خِردوَرز فلسفه و علم و ادب

شعر فارسی در طول تاریخ همواره از جایگاه والایی نزد همگان برخوردار بوده و در برخی دوره های تاریخی به عنوان یگانه ابزار ارتباط و انتقال هویت مردمان این سرزمین به شمار می رفته است. شعر شاعران بزرگ ایرانی نه تنها روح خواننده ی فارسی زبان را نوازش می كند و بر غنای فرهنگ این مرز و بوم می افزاید بلكه دیگر مردمان این گیتی پهناور نیز با آن ارتباط برقرار كرده اند و گاه ایران را با نام شاعرانش می شناسند. حكیم عمر خیام یكی از شاعران بزرگ و نامی این مرز و بوم محسوب می شود كه سال ها در در راه اعتلای شعر و ادب فارسی تلاش و كوشش كرد.

این فیلسوف گران قدر از چنان جایگاهی در ایران برخوردار است كه «عبدالحسین زرین كوب» پژوهشگر و نویسنده ی بزرگ معاصر در كتاب با كاروان حله از تاثیر شعر خیام در دوران كودكی و نوجوانی خود چنین سخن می گوید:«... در آن روزهایی كه بهار با مركب شادی و پیروزی خویش داشت از گرد راه پدید می‌آمد، خیام مرا به دخمه‌های پوسیده مردگان و به جاده‌های ناشناس و گرد و غبار قرون گذشته می‌كشید و زهری غم‌آلود را در وجود من سر می‌داد كه هنوز دل و جانم از تاثیر آن خالی نیست. این درویشی و بی‌نیازی و نازك‌دلی و كم‌رویی كه امروز در من هست و دوستان آن را بر من عیب می‌گیرند اگر آورده سخنان خیام نباشد پرورده آن هست و در این‌باره هیچ شك ندارم. از آن روز باز بسیار روزها و شب‌ها گذشته است كه من از خیام و از... فكر او دمی فارغ و بركنار نبوده‌ام و هرگز صحبت از پیر نومید بی‌باك را ترك نكرده‌ام. هر چه از عمر این دوستی می‌گذرد عظمت و بزرگواری او را بیشتر حس می‌كنم اما هنوز بعد از بیست سال او را به ‌درستی نشناخته‌ام...»

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری فیلسوف، ریاضیدان، اندیشمند و شاعر سال های پایانی سده ی پنجم در دوره ی حكمرانی سلجوقیان است. وی در نیشابور دیده به جهان گشود و در زادگاهش به یادگیری علوم گوناگون پرداخت و بسیار جوان بود كه در فلسفه و ریاضیات توانمند شد.

حكیم خیام نیشابوری به همراه گروهی از دانشمندان و ریاضیدانان برای تحقیقات نجومی به رصدخانه ای در اصفهان رفت كه نتیجه ی این پژوهش، تنظیم تقویم جلالی بود. تقویم كنونی ایرانی، ثمره ی محاسباتی است كه او و تعدادی از دانشمندان دیگر، در زمان جلال الدین ملك شاه سلجوقی انجام دادند و به همین دلیل تقویم جلالی خوانده می شود. در این تقویم، سال خورشیدی به صورت تقریبی برابر با 365 روز و پنج ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است.

این ریاضیدان برجسته، كارهای علمی ارزشمندی را در طول زندگی خود انجام داد. او در ریاضی برای نخستین بار، معادله های درجه یكم تا سوم را دسته بندی كرد و سپس با بهره گیری از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حل كلی ارایه كند. وی برای معادله های درجه دوم هم از راه حلی هندسی و نیز از روش عددی استفاده كرد اما برای معادله های درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به كار برد و بدین ترتیب توانست برای بیشتر آنها راه حلی بیابد و در مواردی هم امكان وجود 2 جواب را بررسی كند. به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام از امكان وجود سه جواب برای معادله ی درجه سوم یاد نكرد.

همچنین از این دانشمند بزرگ رساله های كوتاهی در زمینه هایی همچون مكانیك، هیدرواستاتیك، هواشناسی، نظریه ی موسیقی و ... به یادگار مانده كه نشان می دهد او استعداد شگرفی در یادگیری علوم گوناگون داشته است. رساله ی وی در جبر و مقابله از جمله مشهورترین آثار ریاضی خیام نیشابوری به شمار می رود.

این شاعر گرانقدر شهرت خود را در زمینه ی ادبیات و شعر، مرهون رباعی های ساده و به دور از تكلف و در عین حال دارای معانی محكم و زیبایش است. وی در میان بیت های شعرهایش تفكرات خود را بیان می كند و این رباعی ها را در ادامه ی اندیشه های علمی و فلسفی خود سراییده و به همین دلیل، خیام در زمانه ی خود و در میان مردم به عنوان یك حكیم و فیلسوف مشهور بوده و همچنین با پی بردن به شیوایی سخنانش در زبان شعر، از او به عنوان شاعری با شهرت جهانی یاد شده است.

رباعیات خیام برای نخستین بار به وسیله ی ادوارد فیتزجرالد به زبان انگلیسی ترجمه شد و در دسترس مردم جهان قرار گرفت و بدین ترتیب غنای ادبیات و شعر فارسی در جغرافیای گسترده تری بر همگان ثابت شد.

حكیم عمر خیام پس از عمری تلاش در مسیر علم و ادب و با یادگار گذاشتن آثاری در زمینه ی علوم مختلف در زادگاه خود درگذشت و در همان جا به خاك سپرده شد. اكنون آرامگاه این دانشمند فرزانه و شاعر چیره دست در شهر نیشابور، میعادگاه دوستداران این فیلسوف گرانقدر محسوب می شود.

به پاس خدمات ارزشمند پژوهشی و علمی این دانشمند برجسته و رباعی سرای مشهور ایرانی، بیست و هشتم اردیبهشت در تقویم ایران زمین، روز بزرگداشت حكیم عمر خیام نامگذاری شده است.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت حكیم عمر خیام با «محمد هاتفی» كارشناس زبان و ادبیات فارسی گفت و گو كرده است.

محمد هاتفی درباره ی شعر و ادبیات فارسی گفت: ادبیات نحوه ی بیان غیر مستقیم یك مطلب در قالب زیبایی شناختی است و این وجه زیبایی شناسانه، تعالی و ارتقای حسی و ادراكی خاصی به محتوا و مطلب می دهد و این بیان، گاهی در شرایط دشوار توانسته است قالب های فكری و معنایی را با مردم در میان بگذارد و با آنها ارتباط برقرار كند. مردم ما در طول تاریخ همواره ارتباط نزدیكی با شعر و ادب ایران زمین داشتند و به همین دلیل فرهنگ، هنر، آداب و تجربه ی زندگی به وسیله ی شعر فارسی منتقل شده است. می توان گفت شعر در برخی از دوره های تاریخی به عنوان تنهاترین ابزار رسانه ای و ارتباطی نقش مهم خود را به خوبی ایفا كرده است.

وی با اشاره به چهره ی علمی حكیم عمر خیام افزود: خیام پیش از آن كه یك شاعر باشد، یك دانشمند به شمار می رود كه در حوزه ی علم و اندیشه پرورش یافته بود و با توجه به غنای اندیشه اش، شعرهای زیبایی نیز سروده است. او توانست با استعداد بالایش خدمات ارزشمندی را در رشته های گوناگونی همچون ریاضی، ستاره شناسی و ... به جهانیان ارایه كند.

این كارشناس ادبیات با اشاره به شهرت جهانی خیام بیان كرد: حكیم عمر خیام شاعر بزرگی است كه چهره ی شناخته ی شده ی ملی و بین المللی دارد. هنگامی كه «ادوارد فیتز جرالد» نویسنده ی اهل انگلیس رباعی های وی را به زبان انگلیسی ترجمه كرد، بیش از پیش بر آوازه ی این شاعر ایرانی در عرصه ی جهانی افزود و او را هم ردیف شاعران بزرگ جهانی قرار داد.

محمد هاتفی در ادامه تصریح كرد: در دوره ی گذشته و در شعر شاعرانی همچون خیام، مسایل عمیق اجتماعی را مشاهده می كنیم كه شعر دوره ی مدرن تا اندازه ی زیادی از این موضوع فاصله گرفته است. می توان گفت مردم شعری را در اجتماع خود می خوانند و دنبال می كنند كه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در قالب پند، حكمت و اندرز است و دستاویزی برای تعامل با همدیگر محسوب می شود كه از فضای اجتماعی نیز بهره مند باشد.

محمد هاتفی سبك شعرهای حكیم عمر خیام را رباعی دانست و گفت: سبك رباعی در دوره ی كلاسیك بیشتر دربردارنده ی محتوایی با پند و اندرز است در حالی كه در دوره ی مدرن انتقاد اجتماعی را هم شامل می شود. به طور كلی در برخورد با یك اثر ادبی هم باید زیبایی شناسی سوری، زبانی و ساختاری و هم ارتباط با معنا و زمینه ی تاریخی و فرهنگی عصر آن را در نظر گرفت تا بتوان آن را به طور صحیح درك كرد. بخش عمده ای از خلاقیت ذهنی ما به این بستگی دارد كه ما تا چه اندازه با یك فضای اجتماعی ارتباط برقرار كرده باشیم. هر چقدر كه ما تجربیات و اندوخته ی پیشین جامعه را در خود درونی كنیم به صورت طبیعی ارتباط اجتماعی ما تقویت می شود.

محمد هاتفی در پایان درباره ی تاثیر شعرهای خیام اظهار داشت: در یك دوره ی زمانی، برخی افراد با برخی از آثار ادبی ارتباط خاصی برقرار می كنند. هنگامی كه عبدالحسین زرین كوب نویسنده ی معاصر در دوره ی كودكی و نوجوانی از تاثیر شعرهای خیام بر خود می نویسد، نیز یكی از این نمونه ها به شمار می رود. به طور كلی می توان گفت مردم و به ویژه جوانان با شعرهای خیام ارتباط خوبی دارند. شناخت شرایط زمانی و نگرش مردم در دوره ی خاص تاریخی ممكن است كه به ما كمك كند تا حكیم عمر خیام و خدمات ارزشمند این دانشمند، شاعر و رباعی سرای برجسته را بهتر درك كنیم.

*گروه اطلاع رسانی

پژوهشم**9348**2002**9131