دگرگونی های اجتماعی ایران زیر سایه رسانه های نوین

این نشست به مناسبت گرامیداشت روز جهانی ارتباطات و روز ملی روابط عمومی و با همكاری انجمن ارتباطات دانشكده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی و انجمن علمی روزنامه نگاری دانشگاه علامه طباطبایی (ره) برگزار شد.

در این نشست موضوع ایران و آینده ارتباطات با موضوع «رسانه های نوین و روند تغییرات اجتماعی در ایران» بررسی شد.

«هادی خانیكی» دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی (ره) و رییس انجمن ایرانی مطالعات اجتماعی و فرهنگ، «سیدوحید عقیلی» استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی و «تژا میرفخرایی» عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی، در این نشست به بیان دیدگاه های خود پرداختند.



** جامعه ایران در معرض تغییرات شگرف است

هادی خانیكی مسائل حوزه ارتباطات در ایران را با مشكل ارتباط میان اعضای هیات علمی دانشگاه ها و دانشكده های گوناگون در این رشته همپیوند دانست و عنوان كرد هر فردی بتواند این دیوار بلند را كمی كوتاه تر كند، كار بسیار بزرگی انجام داده است و در این راه به نظر می رسد دانشجویان پیش قدم تر از اعضای هیات علمی هستند.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی (ره) تاكید كرد دیگر دیوار بسته ای وجود ندارد و كسانی كه بخواهند دیوار بسته بسازند، در عصر ارتباطات به سر نمی برند.

خانیكی با طرح این پرسش كه «تغییرات جامعه به سبب رسانه های نوین را باید چگونه ببینیم؟» گفت: در ایران طیف گسترده ای دانشجو و پژوهشگر ارتباطات داریم كه تاكنون با هم پیوندی نداشته اند كه باید این گروه های ارتباطی در راه درستی قرار بگیرند.

وی افزود: هفته ارتباطات را از زاویه های گوناگونی تفسیر می كنند؛ به گونه ای كه اگر در تقویم های گوناگون نگاه كنیم عنوان هایی مانند روز جهانی ارتباطات، روز جامعه اطلاعاتی، روز ملی روابط عمومی و مخابرات، روز جهانی آزادی مطبوعات و... را می بینیم.

خانیكی با اشاره به دوره های گوناگون پژوهش های ارتباطی در ایران افزود: از گذشته تاكنون كه با نسل چهارم نظریه های ارتباطی روبروییم كه بر مخاطب و كنش آن تكیه می كنند، فناوری به ویژه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی اهمیت پیدا كرده كه تغییرات شگرفی در جهان و ایران پدید آورده است. به تعبیر «كاستلز» نظریه پرداز علم ارتباطات، فشردگی زمان، مكان و فضا جامعه ایران را دستخوش تغییراتی كرده كه ما به این تغییرات كمتر توجه داشته ایم.

این استاد دانشگاه در اشاره به نمونه ای از تغییرات جامعه ایران گفت زمانی «ایناتسو رامونه» سردبیر پیشین مجله «لوموند»، با این تیتر كه «زن ایرانی دیگر به آشپزخانه برنمی گردد» گزارشی نوشت. از نگاه این روزنامه نگار، تغییرات اجتماعی در ایران رخ داد و با توجه به بالا رفتن سطح مشاركت زنان، آنان دیگر نمی توانند همانند گذشته نقش خانه داری را ایفا كنند. كاستلز نیز طی سخنرانی در ایران اعلام كرد مهمترین عامل تغییرات در ایران، بالا رفتن سطح مشاركت زنان است.

به گفته او، زنان ایران با دسترسی به فضای مجازی و ارتباطی تازه مانند تلفن های هوشمند نه فقط به جامعه بلكه به جهان وارد شده اند. همین وضع با توجه به گسترش سطح مشاركت جوانان و حتی كودكان، بروز تغییرات بومی و محلی و برجسته شدن نقش هویت های به هم پیوسته تعمیم یافته است. همچنین باید به تغییرات گسترده در حوزه شهر و شهرنشینی توجه كرد.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی (ره) گفت: چه از دیدگاه خوشبینانه «لرنر»ی، چه از دید بدبینانه چپ و چه از نگاه های كاربردی یا فن سالارانه، جامعه ما در معرض یك مجموعه تغییرات محسوس و همچنین شماری از تغییرات نامحسوس قرار گرفته است. تغییرات محسوس از حوزه فناوری های ارتباطی به طور عام و فناوری های نوین ارتباطی و رسانه های نوین به طور خاص كه دارای دسترسی بیشتر و ارزان تر و یادگیری آسان تر هستند، تاثیر می گیرند. تغییرات نامحسوس نیز به دگرگونی های شناختی، فرهنگی و معرفتی برمی گردد.

به باور وی، اگر مدل های قدیمی را در یكدیگر ادغام كنیم خواهیم دید در جامعه ایرانی سطح استفاده از فناوری ها بالا رفته و جامعه ایران را در معرض تغییرهایی مانند رشد نرخ شهرنشینی و نرخ سواد، افزایش كاربرد استفاده از رسانه ها، تحرك جغرافیایی بیشتر و ارتقای سطح آموزش قرار داده است.

خانیكی گفت: با بررسی فقط 2 رسانه نوین یعنی میزان استفاده از تلفن هوشمند در كشور و میزان ورود به شبكه های مجازی یا اینترنت متوجه خواهیم شد ایران در معرض یك تغییر شگرف قرار دارد. در سال 1390 خورشیدی بیشترین تمركز جمعیتی در سنین 20 تا 40 سال قرار داشتند یعنی به تعبیر «راجرز» نظریه پرداز علم ارتباطات، بیشترین گروه سنی جمعیتی ایران در معرض نوآوری هستند، استعداد نوآوری بیشتری دارند، امكان مالی مناسب تری دارند و به لحاظ عددی با شتاب بالایی به سوی بهره گیری از تلفن های همراه هوشمند حركت می كنند. این شتاب به طور مرتب چرخش های گفتمانی به همراه دارد بنابراین با بهره گیری از اینترنت پرسرعت و نسل سوم و چهارم در گوشی های هوشمند روبروییم.

وی با اشاره به سخن وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات درباره پیوستن 33 هزار روستا در سراسر كشور به اینترنت تا پایان سال 1394 گفت: 75 درصد استفاده از اینترنت پرسرعت در خانه، 14درصد در محل كار، 13 درصد در محل تحصیل و یك درصد در كتابخانه، 22 درصد در كافی نت و چهار درصد در منزل دیگران است. این آمار به این دلیل از 100 درصد بالاتر رفته است كه بعضی اشخاص هم در محل كار و هم در محل تحصیل یا منزل از اینترنت استفاده می كنند.

خانیكی با تاكید بر میزان بالای استفاده از اینترنت در منزل افزود: بحث «كلبه های به هم پیوسته اینترنتی» كه كاستلز به جای دهكده جهانی از آن صحبت می كند، در جامعه ما رخ داده و شتاب این تحولات، تغییرات نامحسوس در جامعه را بالا برده است. در گزارشی كه پارسال تارنمای «گلوبال دیجیتال ترند» منتشر كرد، ایران نهمین بازار بزرگ اینترنتی معرفی شد كه با آهنگ بسیار بالایی رشد می كند و این، یعنی فرصت و بازار بزرگی برای اشتغال، كار و آموزش و حتی كنش اجتماعی مجازی.

وی با تاكید بر آثار محسوس ناشی از تغییرات نامحسوس تاكید می كند جامعه ما با مسائل چالش ها و چشم اندازهای تازه روبرو شده كه اینها نه یكسره فرصت است و نه یكسره تهدید.

خانیكی با بیان اینكه باید فرصت ها و تهدیدها را در كنار یكدیگر ببینیم، افزود: وقتی فناوری در ارتباط با فرهنگ قرار می گیرد مناسبات تازه ای از قدرت را با نام قدرت ارتباطات شكل می دهد. در جامعه ایران با اثرگیری از تحولات فناورانه و بالا رفتن الگوی نیاز و تغییر الگوی مصرف رسانه ها تغییراتی رخ می دهد و جامعه به صورت پرشتاب از رسانه های مكتوب فاصله می گیرد و به رسانه های مجازی نزدیك می شود. این تغییر الگوی مصرف نوعی تنهایی (اوتیسم) تازه و خلاء پدید آورده است. كمبود نهادهای مدنی با شبكه های مجازی و رسانه ها پر می شود. به عبارت دیگر، اگر مصرف رسانه ای در جامعه ای كه از بنیان های مدنی برخوردار نیست به صورت شتابنده افزایش پیدا كند، در معرض آسیب پذیری های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز قرار می گیرد. رسانه نمی تواند جایگرین خانواده، انجمن های داوطلبانه، احزاب، تشكل های صنفی و فرهنگی شود اما وقتی این نهادهای ضعیف باشند به طور طبیعی رسانه ها جای آنها می نشینند.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی (ره) تاكید كرد «تغییراتی در لایه های پنهان جامعه ما ایجاد شده است. سطح رویی جامعه را نمی توان مهار كرد مگر آنكه به تغییرات لایه های زیرین نیز توجه شود».



** تبدیل فضای ارتباطی از عمودی به افقی

سیدوحید عقیلی در بررسی رسانه های نوین و تغییرات اجتماعی در ایران با تاكید بر تاثیر فناوری بر ارتباطات گفت: فناوری های ارتباطی اگر در دست دولت ها و حكومت ها نبود یك وضعیت جهانی ایجاد می كرد. برعكس فضای چند دهه پیش كه ارتباط فقط از بالا به پایین بود، فناوری های نوین ارتباط عمودی را به ارتباط افقی، تعاملی و مشاركتی تبدیل كرد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی با اشاره به الگوی پنج پرسشی «هارولد لاسول» نظریه پرداز علوم ارتباطات، (چه كسی، چه می‌گوید، در چه مجرایی، به چه كسی و با چه اثری) گفت: امروزه ارتباطات، مخاطب محور است یعنی كنش ارتباطی را فرستنده پیام آغاز می كند. نظریه های گوناگونی درباره استفاده و رضامندی وجود دارد كه كنش ارتباطی را مخاطب در چارچوب نیاز خود آغاز می كند و این مخاطب در بیشتر مناطق و كشورها یكسری مولفه های مشترك دارد. بسیاری از مخاطبان ارتباطی، ویژگی های فرهنگی مدرن و حتی در حال حركت به سوی فرهنگ پست مدرن دارند.

به بیان وی، ابزارهای ارتباط جمعی به گونه ای عمل كرده اند كه «چه كسی» تبدیل شده است به فردی كه فرهنگ مشترك دیجیتالی دارد. همین فرهنگ مدرن، به نوعی روی فرهنگ سنتی كشورها خط بطلان می كشد.

به باور عقیلی، هر چه ما به دوران فناوری نزدیك شده ایم تغییرات حوزه اجتماعی بیشتر پیرو، شاهد و ناظر بر فناوری ها بوده است؛ آن میزان كه فناوری توانست در سبك زندگی و نگرش مردم تغییر ایجاد كند، جنبش های اجتماعی كمتر توانست در این راه قرار بگیرد. مخاطب جهانی یكسری اشتراكات و باورها دارد كه نظریه «جهانی شدن» یا «جهانی سازی به سوی جهانی شدن» را پیش می برد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مركزی درباره «مجرای ارتباطی» گفت مجرا در گستره جهانی همان فضای مجازی است.

وی افزود: در بحث «چه چیزی» میان اطلاعات یا آگاهی و دانش تفاوت است. در فضای بزرگ مجازی هر روز اطلاعاتی منتشر می شود و به دست مخاطب می رسد اما سنخ شناسی و پدیدارشناسی این اطلاعات جای تامل دارد؛ اینكه ماهیت این اطلاعات چیست؟ این اطلاعات به چه صورت تولید می شود و اهداف در پس اطلاعات چیست؟ آیا به اندازه ای كه اطلاعات تولید می شود به همان اندازه به دانش و آگاهی ما افزوده می شود؟

عقیلی با اشاره به چهار سطح ارتباطات (ارتباطات درون فردی، میان فردی، ارتباط گروه كوچك و ارتباطات جمعی) تاكید كرد «بر پایه تحقیقی كه درباره تاثیر پیام ها با توجه به رشد شبكه های اجتماعی انجام دادیم، دریافتیم ارتباطات درون فردی كاهش پیدا كرده است. همچنین اگرچه حجم ارتباطات میان فردی در مواردی افزایش یافته اما پرسش این است كه این ارتباطات از چه سطح و كیفیتی برخوردار است؟ در بحث ارتباطات جمعی، نیز سطح تولید خبر، تاثیر تبلیغات روی اقناع و ترغیب برای مصرف كالا و... رو به افزایش بوده است».



** تاثیر رسانه های نوین بر قدرت

تژا میرفخرایی با اشاره به «دترمیسم فناوری» (جبرگرایی فناوری) گفت: از دید «مارشال مك لوهان» نظریه پرداز علوم ارتباطات، ماشین چاپ موتور محركی بود كه به نوعی مدرنیته را به سرانجام رساند و سرمایه داری را حاكم كرد. ماشین چاپ در خدمت قدرت بود، قدرت احساس می كرد ماشین چاپ ابزاری است كه سلطه را بیشتر می كند اما در ادامه، نظام اجتماعی سنتی را از میان برد. مك لوهان می گوید هنگامی كه ماشین چاپ با ماشین بخار همراه شد، مشاركت بیشتر مخاطبان، فراگیر شدن احزاب، رای گیری و انتخابات شكل گرفت و پس از آنكه رادیو و تلویزیون آمد با انتخابات نوین، حزب های نوین و اشكال مشاركت پیچیده روبرو شدیم. پرسش اینجا است كه این فناوری های نوین و تلفن های هوشمند و فضای مجازی چه تاثیری بر آینده قدرت خواهد داشت؟ پرسشی نیز برای قدرت ایجاد می شود: چگونه از این ابزار استفاده كنیم؟

به گفته وی، قدرت در آغاز از پدیده های نوین به منظور تقویت خود استقبال كرد اما به نظر می رسد بار دیگر همانند ماشین چاپ در ادامه و در بستر سرمایه داری لیبرال، بهره گیری از پدیده های نوین با تغییراتی همراه شده است. ذات این فناوری ها باعث می شود مخاطب مشاركت بیشتری داشته باشد و گیرنده پیام به تولیدكننده پیام تبدیل شود. امروزه در كشورهای گوناگون روزنامه ها در شبكه های مجازی، از تصاویر و فیلم های تولید شده به دست مخاطبان استفاده می كنند و فروش بالایی دارند. یعنی مخاطب به تولیدكننده تبدیل شده و تولید رسانه به نوعی از دست حرفه ای ها بیرون رفته است. در سرمایه داری لیبرال روزنامه و روزنامه نگار حرفه ای و سیاستمدار حرفه ای پایه بوده است.

میرفخرایی درباره تاثیر تولید محتوا به دست مخاطب غیرحرفه ای بر سیاست گفت: در این حالت تولید محتوای سیاسی از دست حرفه ای ها بیرون خواهد رفت و به گستره مردمی و عموم خواهد رسید. مردم از مخاطب، شهروند و رای دهنده به تولیدكننده محتوای سیاسی تبدیل خواهند شد. گستره عمومی آنچنان گسترش خواهد یافت كه شامل همه شهروندان خواهد شد. به نظر می رسد فناوری به جایی خواهد رسید كه پس از طرح هر لایحه همه شهروندان می توانند به آن رای دهند و به این ترتیب به نوعی به دموكراسی كامل تر می رسیم؛ دموكراسی كه صحن آن تمام جامعه را در برخواهد گرفت.

این استاد دانشگاه تاكید كرد همانطور كه شهروند به خبرنگار تبدیل شده است می تواند به سیاستمدار تبدیل شود و یك لایحه محلی، شهری، ملی، منطقه ای و جهانی را مطرح كند. به عبارت دیگر ما با فروپاشی ساختارهای سیاسی روبرو خواهیم بود. ما پای پلكانی ایستاده ایم كه جهانی دیگر را تغییر خواهد داد.

میرفخرایی با اشاره به بحران دموكراسی در جوامع لیبرال دموكراتیك و وحشت غرب از پایین آمدن میزان رای دهی در انتخابات افزود: بحران آنجا پدید می آید كه شهروند باید پس از تولید لایحه، در رای گیری مستقیم شركت كند. دورنمای این فرایند در شبكه های اجتماعی و ابزارهای ارتباطی پایه های كنترل اجتماعی را خواهد لرزاند.

در پایان مراسم، زمان كوتاهی به پرسش و پاسخ اختصاص یافت.

خانیكی در پاسخ به پرسشی درباره اینكه «آیا ابزارهای اطلاعاتی به افزایش قدرت تفكر و اندیشه كاربران كمك كرده است؟»، گفت: رسانه ها چهره ای ژانوسی (چهره دوگانه) دارند یعنی رسانه ها امكانی هستند برای گشودن جامعه یا بستن جامعه. بستگی به این دارد كه ما مساله جامعه خود را از چه زاویه ای ببینیم.

وی افزود: جامعه ما به سوی اختلال ها یا ارتباطات گفت و گویی حركت كرده است و به این اعتبار اگر رسانه ها بتوانند ارتباط سطوح گوناگون جامعه را برقرار كنند بستر بازاندیشی را فراهم خواهند كرد اما اگر این رسانه ها پناه بردن به جمع های بسته را سبب شوند، به چندپارگی جامعه كمك خواهند كرد.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی (ره) گفت: خطری كه در پرتو رسانه های نوین جامعه را تهدید می كند این است كه نوعی «سست كوشی» را ترویج می دهد. وقتی جامعه گزینه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بایسته را ندارد و جامعه از ساختار مدنی قدرتمندی برخوردار نیست، رسانه ها جایگزین نهادها می شوند نه محل داد و ستد اندیشه. ما امروز جایگزینی نهادهای مدنی از سوی فضای مجازی را می بینیم. همچنین یكی از عوامل مهم نظاره گری در جامعه ما به جای كنشگری، «سوءتغذیه رسانه ای» است.

* گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**2040**1961**2054