عبدالقادر، آخرین موسیقی‌‎دان اسلام و نخستین ردیف‌‎نویس موسیقی ایران

به گزارش ایرنا، موسیقی فاخر ایران در قرن هفتم تا نهم هجری و طی دوران فراز و نشیب مغول‌‎ها بنیان گذاشته شد كه صفی‌‎الدین ارموی و عبدالقادر مراغی، دو نابغه هنرمند، پراستعداد و نامی ایرانی در آن دوران ظهور كردند.
در تبیین شخصیت فرامرزی عبدالقادر مراغه ای همین بس كه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی كشورمان با همكاری بنیاد یونس امره تركیه، آیین بزرگداشت عبدالقادر مراغه‌‎ای را با حضور جمعی از چهره‌‎های ادبی و فرهنگی دو كشور ایران و تركیه دیروز شنبه 11 مهر برگزار كرد.
عبدالقادر از مشاهیر ایرانی ثبت شده در یونسكو در سال‌‎های 2014 و 2015 میلادی، پسر غیبی حافظ مراغی، ملقب به گوینده و نظام‌‎الدین و مشهور به حافظ المراغی یا عبدالقادر گوینده، آخرین ستاره فروزان موسیقی ایران زمین، در سال 768 هجری شمسی در شهر مراغه از شهرهای قدیمی، مهم و آباد آذربایجان شرقی به دنیا آمد.
عبدالقادر مراغه‌‎ای در همان ایام كودكی به مكتب رفت و حافظ قرآن شد و موسیقی را از پدرش كه اهل ادب و هنر بود، آموخت و در نوجوانی به چنان توانمندی دست یافت كه با استادان زمان خود، از جمله رضوان شاه، موسیقی‌دان بزرگ، به رقابت پرداخت.
مقاصدالالحان و جامع‌‎الالحان مهم‌‎ترین آثار به یادگار مانده از این موسیقی‌‎دان و هنرمند چیره‌‎دست است كه در كتاب جامع‌‎الالحان با دقت بسیار به آرا و افكار موسیقی‌‎دانان بزرگی مانند جوهری و فارابی پرداخته و به لزوم استفاده از حساب هندسه در موسیقی، نقش موسیقی در خدمت به قرآن و علم پزشكی اشاره كرده كه این نشان از هنر این موسیقی‌‎دان در خدمت به ادیان الهی است.
سلطان احمد جلایر پسر شیخ اولیس، چهارمین فرمانروای سلسله جلایریان در عراق و آذربایجان، پادشاه شعرشناس و موسیقی دوست، عبدالقادر مراغه‌‎ای را مفتخر به القابی مانند سلطان الحفاظ، ذوفنون عصر و فیلسوف جهان كرد و هنرهایش را حفظ كلام‌‎الله، حُسن خط و علم موسیقی برشمرد و از مهارت وی در نوازندگی به خصوص عود و تكمیل آلات ذوات‌النّفخ تعریف كرده است.
هنری جرج فارمر ـ موسیقی‌‎دان معاصر جهان ـ عبدالقادر مراغی را اعجوبه خوانده و در نهایت از مفاخر تاریخ هنر ایران در نیمه هشتم و نهم هجری و آخرین نظریه‌‎پرداز موسیقی كلاسیك ایران یاد می‌‎كند كه تنها بعد از این موسیقیدان اطلاعات دقیق و قابل اطمینان درباره مطالب موسیقی می‌‎توان یافت.
شخصیت هنری عبدالقادر تركیبی از موسیقی، شعر، خط و نقاشی یا نمونه‌‎ای از تربیت‌‎های قدیم بود به طوری كه فارمر می‌‎گوید: عبدالقادر در موسیقی پیروی‌‎كننده صفی‌‎الدین ارموی، استاد بزرگ موسیقی بین سال‌‎های 613 تا 693 قمری، بوده كه در نواختن عود (بربت) چیره‌‎دست و در ساختن تصنیف استاد بود.
با نگاهی به آثار عبدالقادرمی توان گفت كه وی علوم متداول زمان خود را دارا بوده و موسیقی را از پدر خود آموخته بود و با آن‌‎كه اهل آذربایجان (مراغه) و به تركی مسلّط بود، كتاب‌‎های خود را به زبان فارسی نوشته و از این راه خدمتی بس بزرگ به زبان، ادب و هنر فارسی انجام داده است.
عبدالقادر علاوه بر خوشنویسی، نقاشی و نوازندگی عود، شعر نیز می‌‎سرود كه نمونه اشعار فارسی و تركی او در مقاصد‌‎الألحان و بعضی كتاب‌‎های وی آمده كه در آن‌‎ها به 'عبدالقادر' تخلص كرده است.
بی‌‎شك عبدالقادر مراغی از بزرگترین موسیقی دانان و موسیقی پژوهان تاریخ هنر ایران محسوب می‌‎شود؛ به قول دولتشاه سمرقندی، مراغی یكی از چهار هنرمند پایتخت شاهرخ، فرزند و جانشین تیمور لنگ و بزرگ‌‎ترین پادشاه تیموری، بوده كه در ربع مسكون به روزگار خود نظیر نداشته‌‎اند.
تسلط عبدالقادر در نوازندگی بربت (عود) مورد تحسین قرار گرفته و آهنگ‌‎هایش گرچه هنوز به طور كامل به دست نیامده، ولی اندكی از آن‌‎ها تا حد موجود توسط بعضی از موسیقی‌‎دان‌‎ها اجرا شده است.
بعضی از تصنیف‌‎های خواجه با ذكر ضروب و نقرات در كتاب 'نزهة‎الأرواح من تطریب الأشباح' یعقوب و رساله منظوم و منثور امیرخان محفوظ و ثبت شده است.
تم موسیقی سریال امام علی (ع) نیز بر اساس آثار عبدالقادر ساخته شده و افتخار فرهاد فخرالدینی هم در ساختن این موسیقی مجموعه به گفته خود وی در این است كه توانسته با وجود تلاش‌‎های ناموفق فروانی كه در ایران، تركیه و اروپا برای استنباط یكی از یافته‌‎های موسیقی عبدالقادر انجام شده، عاقبت آن را به طور كامل به اجرا درآورد.
آنچه عظمت هنری عبدالقادر را دوچندان می‌‎كند، این است كه از یك قرن پیش تا عصر حاضر موسیقی‌‎دانان فراوانی كه آثار طرح‌‎ها و یافته‌‎های بزرگان تاریخ موسیقی ایران، مانند فارابی، ابن‌‎سینا، صفی‌‎الدین ارموی را الگوی خود ساخته‌‎اند، از عبدالقادر متأثر بودند.
مهارت وی در آهنگسازی تا حدی بود كه در مقاصدالألحان می گوید:... در خجند در حضور خیل سلطان مشغول آوازخوانی بودم، ناگاه صدای قمری شنیده شد به امر سلطان مشارالیه نسخه‌‎یی مانند نوای آن مرغ ساختم كه به شكل تنن ـ تننن، هشت نَقره اعتبار شده است'.
مطالعه‌‎ی عمیق در آثار گذشتگان، نقد و بررسی آرای بزرگانی مانند فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌‎الدین ارموی، قطب‌‎الدین شیرازی نشان می‌‎دهد كه تسلط مراغی به موسیقی و خوانندگی از ویژگی‌‎های وی به شمار می‌‎رود؛ زیرا كه او تنها اطلاع داشتن از قواعد نظری یا عملی در موسیقی را كافی نمی‌‎داند، بلكه از دیدگاه او هنرمند باید در عمل به موسیقی نیز توانا باشد.
آثار مهم عبدالقادر مراغی شامل كنزالألحان، مقاصدالالحان، جامع الألحان، شرح الأدوار صفی‌‎الدین (زبده الادوار)، فوائد عشره و لحینه و آثار موسیقیایی صحبت نامه استادالمصفنین مرافی و رساله كوكبی است.
سرانجام پس از دغدغه‌‎های پرشور كه گذشت عمر گرد پیری بر تارك آن پاشیده بود، زندگی عبدالقادر بعد از 70 سال به پایان رسید و در شهر هرات، به دلیل ابتلا به طاعون آهنگ سفر آخرت كرد و در همان جا مدفون شد.
پس از عبدالقادر، موسیقی‌‎دان بزرگی كه قادر به ادامه كارهای وی باشد، متولد نشد، هرچند كسانی مانند بنای‌هروی و محمد امین بخاری سعی در گردآوری آثار فرهنگی و هنری گذشتگان در آثار خود كردند، اما موفق به خلق شاهكارهایی مانند كتاب‌‎های عبدالقادر نشدند.
گذشت روزگار و درگرفتن جنگ‌‎های متعدد موجب شد نام عبدالقادر مراغی، این بزرگمرد فرهنگ و هنر ایران بعد از مرگش به فراموشی سپرده شود و گویی خودش امروزِ خود را دیده بود كه در پایان كتاب خود در جامع‌‎الألحان می‌گوید: 'این نوشتم تا برآید روزگار، من نمانم این بماند یادگار، من شوم با درد و غم بر زیرخاك، كس نداند حال من جز كردگار.'
گروه موسیقی عبدالقادر مراغی 10 سال پیش با مدیریت محمدرضا درویشی در تهران با حضور هنرمندان مختلف از جمله همایون شجریان تشكیل شد و اعضای گروه عبدالقادر مراغه‌ای پیش از آغاز كار، رساله‌‎های عبدالقادر را به صورت نظری مطالعه كرده و اقدام به بازسازی و نواختن تصنیف‌های منصوب به این موسیقی دان ایرانی كرده‌‎اند.
انتشار آلبوم 'شوق‌نامه' كه مستند 'شش قرن و شش سال' به آن می‌پردازد، نتیجه تشكیل این گروه است كه این آلبوم با صدای همایون شجریان و آهنگسازی محمدرضا درویشی منتشر شده است.
مستند 86 دقیقه‌‎ای 'شش سال شش قرن' درباره طرح موسیقایی شوق‌‎نامه (بازخوانی آثار عبدالقادر مراغی) به كارگردانی، تهیه كنندگی و فیلمنامه نویسی مجتبی میرطهماسب ساخته شده است.
به بهانه احیای مكتب و بنیاد عبدالقادر مراغه، شب عبدالقادر مراغه‌‎ای و نكوداشت این موسیقیدان، بیستم خرداد سال گذشته با حضور رئیس موزه ملی ایران و جمعی از هنرمندان مطرح كشور و رئیس كمیسیون ملی یونسكو و برخی مسؤولان كشوری و استانی و شهرستانی در تالار سرباز مراغه برگزار شد.
بنیاد بین‌‎المللی عبدالقادر مراغی به منظور ساماندهی و گسترش فعالیت‌‎های علمی و پژوهشی برای شناختن و شناساندن جلوه‌‎های تمدن، فرهنگ، تاریخ و افكار و آثار مشاهیر مراغه به ویژه عبدالقادر مراغی، هم اكنون با همكاری مدیریت شهری و انجمن تاریخ پژوهان مراغه تشكیل شده است.
گزارش از حسن حسین زاده
3034/8023/518