نگاهی به زندگی و آثار بهاء الدین خرمشاهی

خرمشاهی دوازدهم فروردین ماه 1324 خورشیدی در قزوین به دنیا آمد. پدر و نیاكان او اهل خرمشاه یزد بودند. وی سال ها نزد پدر كه به علوم دینی و زبان عربی مسلط بود درس معقول و منقول خواند. در سال 1342 دیپلم طبیعی گرفت و برای ادامه ‌ی تحصیل به تهران آمد.
نخست وارد دانشكده‌ ی پزشكی شد اما خیلی زود انصراف داد و در امتحان ورودی رشته ‌ی ادبیات فارسی شركت كرد. در سال 1347 لیسانس ادبیات فارسی گرفت در حالی كه محضر استادانی چون «سیدجعفر شهیدی»، آیت‌الله «شعرانی»، «پرویز ناتل خانلری» و «ذبیح‌الله صفا» را درك كرده بود.
در سال 1352 از مقطع فوق لیسانس كتابداری فارغ‌التحصیل شد و پس از گذشت یك سال عضو هیات علمی مركز خدمات كتابداری شد. پس از سپری كردن 10 سال از كتابداری درآمد و به انجمن فلسفه رفت. وی یكی از ویراستاران ارشد دایرة‌المعارف تشیع است. خرمشاهی در سال 1369 عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد.
خرمشاهی دارای روحیه ی ویژه یی است كه می توان آن را در تغییر رشته های تحصیلی اش دید. وی كه نخست به سودای خواندن پزشكی به تهران آمده بود تنها با گذشت چندماه عطای پزشكی را به لقایش بخشید و ادبیات خواند اما در جلسه ی كنكور فوق لیسانس ادبیات با دیدن سوالی در مورد «صنعت بوقلمون» خشمگین و دلزده با نوشتن نامه یی اعتراض آمیز در برگه ی كنكور، جلسه ی كنكور را ترك كرد تا ادبیات را كه دلدار دیرینش بود از این پس در تنهایی و در خلوت اتاق اش میزبانی كند.(1)
خرمشاهی بیش از 50 كتاب در قالب تالیف و ترجمه و نزدیك به یكهزار مقاله در مطبوعات منتشر كرده است. بیشتر شهرت خرمشاهی پژوهش های قرآنی، ترجمه‌ی قرآن و كتاب هایی است كه در مورد حافظ نوشته است. وی بیش از 15 جایزه‌ی علمی گرفته كه چهار مورد آن مربوط به كتاب هایی است كه برگزیده‌ی كتاب سال شده‌اند. خرمشاهی همچنین به عنوان یكی از چهره‌های ماندگار ایران انتخاب شد.
از آثار تالیفی خرمشاهی می توان به «فرهنگ موضوعی قرآن مجید»، «ذهن و زبان حافظ»، «حافظ ‌نامه»، «سیر بی سلوك»، «چهارده روایت»، «قرآن و قرآن پژوهی»، «دایره المعارف تشیع»، «كتیبه ای بر باد» و «پوزیتیویسم منطقی» اشاره كرد.
در زمینه ی ترجمه هم باید از آثاری همچون «هنری میلر» اثر «جورج ویكس»، «شیطان در بهشت» اثر «هنری میلر»، «علم در تاریخ» اثر «جان برنال»، «هابیل و چند داستان دیگر» اثر «میگل د اونامونو»، «عرفان و فلسفه» اثر «استیس»، «درد جاودانگی» اثر «میگل داونامونو»، «علم و دین» اثر «ایان باربور»، «اندیشه سیاسی در اسلام معاصر» اثر «حمید عنایت» ، «دین پژوهی» اثر «میرچا الیاده» و «درآمدی بر تاریخ قرآن» اثر «ریچارد بل» یاد كرد.
خرمشاهی نثر شیرین، شیوا، خواندنی و موثری دارد كه در كنارش محتوایی غنی را در قالب این نثر می ریزد؛ محتوایی كه دوران ساز است.(2)

***قرآن پژوهی
خرمشاهی یكی از قرآن پژوهان و مترجمان برجسته ی قرآن كریم به زبان فارسی است. فعالیت های قرآن پژوهی وی را می توان به سه حوزه تقسیم كرد؛ نخست كتاب ها و مقاله های عمومی، دوم نگارش مقاله های انتقادی و نقد ترجمه های موجود قرآن و سوم ترجمه ی قرآن كریم.
بی شك شاهكار خرمشاهی در زمینه ی قرآن پژوهی ترجمه ی قرآن مجید است كه در نهایت دقت و صحت و همراه با زبانی شیوا و بی آن كه دچار تكلف و تصنع شود به فارسی ترجمه شده است.
ترجمه ی خرمشاهی نثری روان، امروزی و در عین حال ادبی است. علاوه بر ترجمه و تفسیر این اثر دارای پیوست هایی شامل گفتار مترجم، مقاله هایی با عنوان های قرآن و قرآن پژوهی، تحریف ناپذیری قرآن، فهم قرآن با قرآن، كلمه های فارسی در قرآن مجید و واژه نامه است.

***حافظ پژوهی
بی شك حافظ به نوعی سخنگوی ناخودآگاه جمعی ما است چرا كه هر ایرانی بخشی از خویش را در حافظ باز می یابد و با او زوایای نامكشوفی از خاطره اش را كشف می كند.
حافظ پژوهی حوزه ی تخصصی كار پژوهشی خرمشاهی است. آثار وی درباره ی حافظ همواره از اقبال و استقبال خوانندگان اهل نظر برخوردار شده است. خرمشاهی تاكنون بیش از دوازده كتاب درباره ی حافظ نوشته و در آن میان كتاب «حافظ نامه» در زمینه ی شرح الفاظ، اعلام، مفهوم های كلیدی و بیت های دشوار حافظ بیش از همه شهرت دارد.
خرمشاهی حافظ نامه را طوری نوشته است كه اگر كسی بخواهد حافظ را بشناسد نخست باید ابزار شناخت را یاد بگیرد و این طور نیست كه بیاید و هر بیت را معنی كند چرا كه وی می خواهد خواننده با اصطلاح ها و كلید واژه های حافظ آشنا شود و خودش بتواند ازآن بهره ببرد. خرمشاهی زمینه و اطلاعات این شناخت را به خواننده می دهد.(3)
از طرفی دیگر كتاب ذهن و زبان حافظ كه با آرزوی همدلی با حافظ نوشته شده، لطف و گیرایی خاصی دارد. این كتاب نگاه و نگرشی تازه بر حافظ می افكند و با جرات و جسارت دیدگاه های تازه و ناگفته یی را طرح می كند كه در پرتو آن اندیشه ی حافظ و شعرش تابناكتر می شود.(4)

***ترجمه پژوهی
ترجمه همچون هنر است كه مترجم به مثابه ی هنرمند به درك موضوع، معنی و مفهوم های پدیدآمده در زبان اصلی می پردازد و سپس انتقال، جایگزین یابی درست و بازسازی آن ها در زبانی دیگر را بر عهده می‌گیرد.
هنر خرمشاهی در ترجمه بر كسی پوشیده نیست چرا كه آثارش نشانگر این توانمندی و علاقه است تا جایی كه وی بارها علاقه مندی به عرصه ی ترجمه را بیان كرده است. خرمشاهی در همین زمینه می گوید: من از اول قصد داشتم مترجم بشوم و بعد تصمیم گرفتم روی به تالیف بیاورم.(5)
به ویژه گوناگونی آثار ترجمه شده و تجدید چاپ آن ها نشان دهنده ی گستره ی دانش و آگاهی خرمشاهی است. بر همین اساس باید گفت كه یكی از زمینه های تخصصی خرمشاهی «واژه پژوهی» یا حوزه ی زبان و لغت است.
زبان آگاهی آثار وی یكی از مهمترین عوامل روی آوردن مخاطبان همگانی و خاص به نوشته هایش است. زبانی شیرین و شیوا با چاشنی یی از طنز و طنازی كه همچون زمزمه ی جویباری زلال بر دل می نشیند.(6)

***روشنفكری دینی
روشنفكری و روشنفكران در ایران داستان درازی دارد و در برهه های مختلف تاریخی دیدگاه های مختلفی درباره ی این طیف شكل گرفته است.
از طرفی نیز بحث از روشنفكری دینی كه حامل 2 گانه ی سنت و مدرنیته است در ایران معاصر به مثابه ی یكی از موضوع های مهم عرصه ی اندیشه ورزی، ذهن اندیشمندان را به خود معطوف كرده است.
خرمشاهی در زمینه ی تعریف مقوله ی روشنفكری مقاله یی نگاشته است اما وی خود را از تبار روشنفكران دینی نمی داند بلكه خود را «نوسنت گرا» یا «نو ارتدوكس» می داند. در همین پیوند در گفت و گو با نشریه ی «اندیشه پویا» می گوید: خودم را نوسنت گرا یا نوارتدوكس می دانم. من فكر می كنم سنت خیلی اهمیت دارد. در شعر اهمیت دارد، در هنر اهمیت دارد. اصلاً فرهنگ با سنت ساخته می شود. به نظر من ما چیزی به نام روشنفكر دینی نداریم. اما روشنفكران دیندار داریم.(7)

***خرمشاهی از دریچه نقد
برخی معتقدند ترجمه ی قرآن خرمشاهی دارای ایرادهایی است كه اصلی ترین آن ها روش و متد وی است. همچنین از طرفی دیگر معتقدند خرمشاهی در توجه و پایبندی به منبع ها و ماخذ غیرمعتبر، بدون توجه به جایگاه كتاب های تفسیری و مفسران و حتی بدون بررسی مختصر نگرش های آن ها، در موارد بسیاری به گزینش روایت های تفسیری مهم و بزرگی دست زده است. این اشكال روشی، موجب آشفتگی و بی اعتباری محتوای متن های تفسیری شده است.(8) هر چند چنین نقدهایی بر این ترجمه وارد می شود اما با این حال نمی توان از نقاط قوت آن غافل شد.
یكی دیگر از نقدها به كارنامه ی خرمشاهی گوناگونی آثار در زمینه های مختلف ادبی، عرفانی، دینی و فلسفی است اما با این حال وی اعتقاد دارد كه مترجمان باید در موضوع های تخصصی كار و ترجمه كنند تا كیفیت ترجمه ها بالاتر برود.
برخی نیز تعدادی از آثار خرمشاهی را در زمره ی آثار غیر تخصصی قرار داده اند. عده یی از این نكته هم فراتر رفته اند و او را محققی دانسته اند كه گاه، مرزهایش را با روزنامه نگاری برداشته است.(9)
با همه ی این تعبیرها یكی از ویژگی هایی برجسته ی خرمشاهی نقدپذیری در كنار نقد دیگران است. در همین زمینه «مسعود انصاری» در مراسم یادبود وی با عنوان «شب بهاءالدین خرمشاهی» گفت: خرمشاهی تنها نقد نمی نوشت، بلكه نقد هم می پذیرفت. نقد را می پذیرفت كه هیچ، نقدها را چاپ هم می كرد و در رعایت حقوق معنوی ناقدین ابایی نداشت.(10)

**پی نوشت ها:
1- اكبری علیرضا، محافظه كاری وظیفه من است، ماهنامه اندیشه پویا، شماره 29، مهرماه1394،ص55
2- فانی كامران، پنجاه سال دوستی و دوستداری با خرمشاهی، مجله ی بخارا، شماره ی 90-89، سال1391، ص429
3- منبع پیشین، ص430
4- امامی مریم، بهاءالدین خرمشاهی،تارنمای تبیان قابل دسترس به نشانی http://www.tebyan.net/newmobile.aspx/Comment/index.aspx?pid=88983
5- اكبری علیرضا، محافظه كاری وظیفه من است، ماهنامه اندیشه پویا، شماره 29، مهرماه1394،ص55
6- امامی مریم، بهاءالدین خرمشاهی،تارنمای تبیان قابل دسترس به نشانی http://www.tebyan.net/newmobile.aspx/Comment/index.aspx?pid=88983
7- اكبری علیرضا، محافظه كاری وظیفه من است، ماهنامه اندیشه پویا، شماره 29، مهرماه1394،ص60
8- فرج پور مرتضی، نقد و بررسی ترجمه ی قرآن بهاء الدین خرمشاهی،فصلنامه ی تخصصی امامت پژوهی، شماره ی 2، تابستان 1390
9- عابدی كامیار، اشاره یی به ذهن و زبان بهاءالدین خرمشاهی، روزنامه اعتماد قابل دسترس به نشانی http://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5c1192464764p1.php
10- انصاری مسعود، نوآوری های استاد خرمشاهی در ترجمه قرآن كریم، مجله ی بخارا، شماره ی 90-89، سال1391، ص433

*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**2054