آيا خليج گرگان به سرنوشت درياچه اروميه دچارمي شود

به گزارش ايرنا، مركز ملي مطالعات و تحقيقات درياي خزر چندي پيش اعلام كرد كه تراز آب درياي خزر امسال نسبت به سال قبل حدود 8 سانتيمتر كاهش يافته است و به طور كلي حجم آب درياي خزر در 18 سال اخير روند كاهشي داشته كه اين روند در 8 سال گذشته از شدت بيشتري برخوردار بوده است.
كارشناسان معتقدند كاهش تراز آب خزر مشكلات و نگراني هاي محيط زيستي زيادي به همراه خواهد داشت كه خشك شدن خليج گرگان يكي از آنها است.
پديده هاي مختلفي در طبيعت وجود دارند كه اگر ناگهان با شدت يا فراواني زياد روي دهند، مي توانند محيط زيست و زندگي انسان را تحت تاثير قرار دهند. اين تاثيرات ممكن است باعث مرگ و مير، بيماري و جراحت انسان و يا از بين رفتن گونه هاي گياهي و جانوري شود.
نوسان تراز آب درياي خزر در چند سال گذشته يكي از اين پديده ها است كه در برخي نواحي ساحلي اين حوضه آبي مشكلاتي را به وجود آورده است، به زير آب رفتن تعداد زيادي خانه و تاسيسات برخي از عوارض بالا آمدن آب بود اما اكنون چند وقتي است تراز آب خزر كاهش يافته به طوري كه باعث خشك شدن تالاب هاي كوچك زيادي شده است.
به خطر افتادن حيات خليج گرگان كه بزرگترين خليج درياي خزر است يكي ديگر از پيامدهاي كاهش تراز آب خزر است كه چند وقتي است ذهن دوستداران محيط زيست را به خود مشغول كرده است زيرا به گفته محمد حسين نعمتي رييس اداره طرح­ هاي زير بنايي مهندسي ­دريايي سازمان بنادر و دريانوردي، در صورت تداوم تغييرات تراز درياي خزر، خليج گرگان تا سه سال آينده به سرنوشت درياچه اروميه دچار خواهد شد اما حميد عليزاده لاهيجاني دانشيار پژوهشگاه ملي اقيانوس ­شناسي و علوم جوي مخالف اين نظر است.
خليج گرگان بر اثر پيشروي و گسترش شرقي رشته ساحلي شبه جزيره ميانكاله در جنوب شرقي درياي خزر تشكيل شده است.
در برخي موارد دخالت انسان در طبيعت باعث افزايش شدت يا افزايش فراواني رويداد هاي طبيعي مي شود. به عنوان مثال در گذشته نيز انتقال گرد و غبار از ناحيه بياباني به ديگر نواحي به طور طبيعي وجود داشت، اما فعاليت هاي انسان در چند دهه گذشته با خشك كردن تالاب ها، از بين بردن پوشش گياهي و استفاده از آب رودخانه اي باعث تشديد آن شده است.
اكنون درياي خزر به عنوان بزرگترين حوضه آبي محصور در خشكي دچار نوسانات تراز آبي شده و مشكلاتي را براي آن به وجود آورده است كه حميد عليزاده لاهيجاني دانشيار پژوهشگاه ملي اقيانوس ­شناسي و علوم جوي درباره نوسان تراز آب خزر به خبرنگار علمي ايرنا گفت: خليج گرگان تا سه سال آينده خشك نمي شود. در سال 1356 تراز آب خزر به پايين ترين نقطه خود رسيد اما خليج خشك نشد از آن زمان روند افزايشي به خود گرفت و تا سال 1374 حدود 2.3 دهم متر افزايش يافت.
وي افزود: اكنون كه در سال 1394 قرار داريم تراز آب خزر نسبت به سال 74 يك متر كاهش يافته است اما بازهم 1.3 دهم متر نسبت به سال 56 بالاتر است، بنابراين امكان اينكه خليج گرگان در مدت سه سال آينده خشك شود بسيار بسيار ضعيف است.
وي افزود: تراز سطح آب درياي خزر بسيار متغير است، تغيير تراز آب خزر ممكن است موقتي و به دليل وزش باد شديد و توفان اتفاق افتد كه پس از چند ساعت يا چند روز به حالت اول بر مي گردد اما تغيير تراز بلند مدت آب خزر به دليل ورود آب به دريا و خروج آب از دريا است.
وي افزود: ورودي هاي مهم آب خزر رودخانه ها ( به ويژه ولگا) و بارش روي دريا است، خروج آب از خزرعمدتا از طريق تبخير است در صورتي كه ورودي آب به خزر از تبخير آب آن بيشتر باشد، تراز آب بالا مي آيد، پديده اي كه در دهه هاي 1360 و 1370 اتفاق افتاد. در صورتي كه تبخير آب از روي خزر بيشتر از ورود آب باشد، تراز آب كاهش مي يابد، پديده اي كه در دهه 1350 روي داد.
عضو هيات علمي پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي ادامه داد:اكنون نيزبا كاهش بارندگي در حوضه آبريز خزر در رودخانه ولگا، تراز سطح آب خزر در حال پايين رفتن است، تراز آب خزر در طي روند افزايشي در دهه 60 شمسي و اوايل دهه هفتاد در سال 1374 پس از2.3 متر (دو و سه دهم متر) افزايش به اوج خود رسيده بود.
وي گفت: پس از آن تراز آب تثبيت شد و در سال هاي اخير روند كاهنده به خود گرفت به طوري كه اكنون تراز آب حدود يك متر نسبت به اوج آن در سال 1374 كاهش يافته است، دليل اصلي كاهش تراز آب خزر در سال هاي اخير، كاهش آبدهي رود ولگا است.
عليزاده افزود: در حوزه ولگا يخچال دايمي وجود ندارد و همچنين به حوضه قطب شمال متصل نيست، بنابراين ذوب شدن يخ ها تاثير مستقيم بر خزر ندارد.

*** اثر نوسان تراز آب بر خطوط ساحلي خزر
وي گفت: جابجايي خطوط ساحلي نخستين اثر محسوس نوسان تراز آب خزر است. افزايش تراز آب در سال هاي گذشته سبب به زير آب رفتن حدود 30 هزار كيلومتر مربع از سواحل خزر شد. اثر نوسان تراز آب بر سواحل آن بسته به شيب ساحل و جنس بستر متفاوت است.
عليزاده افزود: در سواحل پرشيب همچون بخش هايي از سواحل داغستان روسيه و باختر مازندران با افزايش تراز آب سواحل فرسايش يافته و مواد رسوبي به داخل دريا حمل مي شوند.
وي ادامه داد: در سواحل با شيب متوسط مانند سواحل بخش هايي از آذربايجان و سواحل بخش مركزي گيلان و خاور مازندران با افزايش تراز آب مرداب هاي كوچك بين پشته هاي ماسه اي و سرزمين اصلي تشكيل مي شود كه زيستگاه جديدي براي بسياري از آبزيان محسوب مي شود.
دانشيار پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي گفت: حالت هاي تدريجي از تغييرات ساحلي با نوسان تراز آب نيز بر حسب ويژگي هاي ساحل روي مي دهد. كاهش تراز آب خزر سبب پيشروي ساحل به طرف دريا مي شود اين پديده در سواحل استان گلستان و غرب گيلان بسيار محسوس خواهد بود.

*** اثر نوسان تراز آب خزر بر بوم سامانه ها
وي اظهار كرد: نوسان تراز آب خزر اثرات متفاوتي بر بوم سامانه هاي خزر دارد، در حالت افزايش تراز آب، تالاب هاي ساحلي گسترش مي يابد و زيستگاه هاي جديد براي آبزيان و پرندگان مهاجر ايجاد مي كند اما با افزايش تراز آب خزر، سرعت چرخه آب خزر كاهش مي يابد و سرعت چرخه مواد مغذي و اكسيژن محلول را كاهش مي دهد، از اين رو تراز بالاي آب خزر اثر منفي بر توليدات زيستي خواهد داشت.
وي افزود: همچنين افزايش تراز آب باعث شستشوي آلاينده هاي دفن شده در رسوبات ساحلي و ورود دوباره آنها به دريا مي شود، در هنگام كاهش تراز آب خزر، گستره تالاب ها كاهش مي يابد و تالاب هاي كوچك خشك خواهند شد، بنابراين زيستگاه آبزيان و پرندگان مهاجر با محدوديت مواجه مي شود.
عليزاده ادامه داد: كاهش شديد تراز آب باعث محدوديت ورود ماهيان براي تخم ريزي به رودخانه ها مي شود اما در هنگام كاهش تراز آب خزر، چرخه آب سرعت مي گيرد بنابراين مواد مغذي و اكسيژن با سرعت بيشتري به اعماق مي رسند.
وي گفت: اكنون با كاهش تراز آب خزر تالاب هاي ساحلي ايران به شدت تحت تاثير قرارمي گيرند. عمق آب و مساحت تالاب انزلي و خليج گرگان كاهش خواهد يافت، در اين شرايط هر چقدر اثر عوامل انساني بر اين دو محيط كمتر باشد، آسان تر با كاهش تراز آب تطبيق مي يايند.
عليزاده افزود: بخش عمده آب تالاب انزلي از رودخانه هاي اطراف تامين مي شود، در عين حال فاضلاب هاي شهري و روستايي منطقه نيز وارد تالاب مي شود. در صورت تامين آب تالاب به طور طبيعي و جلوگيري از ورود فاضلاب به آن، تالاب انزلي خود را با كاهش تراز آب خزر تطبيق خواهد داد.
وي ادامه داد: خليج گرگان نيز داراي ارتباط آبي بسيار بيشتر با درياي خزر است، اثرات كاهش تراز آب خزر بر روي آن كمتر خواهد بود، البته اگر عوامل انساني شرايط محيط را تغيير ندهند.
عضو هيات علمي پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي افزود: ارتباط آبي زياد خليج گرگان با درياي خزر باعث مي شود شرايط زيستي مشابه دريا داشته باشد در صورتي كه ورود آب رودخانه اي از طريق دخالت انساني افزايش يابد، مي تواند سبب رشد گياهان تالابي در آن شود، توليد و تجزيه گياهان تالابي و تجمع رسوب در آنها باعث مي شود كه عمق و مساحت خليج گرگان به سرعت كاهش يابد.
وي گفت: تالاب هاي كوچك در ناحيه ساحلي به ويژه در غرب گيلان و استان گلستان با تداوم كاهش تراز آب خزر خشك خواهند شد، تداوم حيات ديگر تالاب هاي كوچك ساحلي وابسته به مديريت آب در مناطق بالا دست خواهد بود زيرا آب ورودي به اين تالاب ها از طريق زهكشي آبهاي سطحي و رودخانه هاي كوچك تامين مي شود.
بستر درياي خزر داراي ناهمواري هاي متفاوتي است. بر اين اساس درياي خزر به سه بخش شمالي، مياني و جنوبي تقسيم مي شود. عمق آب از شمال به جنوب افزايش مي يابد حداكثر عمق آب در خزر شمالي 25 متر، در خزر مياني 788 متر و در خزر جنوبي 1025 متر است.
درياي خزر پس از جدا شدن از درياهاي آزاد، ويژگي هاي يك درياچه را به خود گرفت. تنوع زيستي در خزر و توليدات زيستي در آن كاهش يافت و مشخصات شيميايي آب آن متاثر از آب ورودي رودخانه هاي خزر شد. به طوري كه يون هاي سازنده شوري آب خزر داراي سولفات، كربنات و كلر بيشتر در مقايسه با آب هاي اقيانوسي است.

*** درياي خزر
درياي خزر بزرگترين حوضه آبي محصور در خشكي است، در واقع خزر يك درياچه است كه به دليل گستردگي اش به عنوان دريا ناميده مي شود. البته درياي خزر در گذشته دور از طريق درياي سياه به درياهاي آزاد وصل مي شد.
اكنون اتصال آبي درياي خزر با درياهاي آزاد، از طريق دو كانال كشتيراني از رودخانه ولگا به رودخانه دُن و سپس درياي آزوف و درياي سياه و ديگري از مسير رودخانه ولگا به درياي بالتيك، برقرار است. از اين دو مسير آب درياي هاي ديگر به درياي خزر وارد نمي شود.
خزر به طول حدود 1200 كيلومتر، عرض حدود 300 تا 450 كيلومتر، عمق متوسط حدود 208 متر، مساحت 400 هزار كيلومتر مربع و حجم 000/78 كيلومتر مكعب، گسترده شده است. طول خط ساحلي درياي خزر حدود 6000 كيلومتر و حداكثر عمق آن 1025 متر است.
حوضه آبريز درياي خزر يعني سرزميني كه بارندگي در آن در نهايت به درياي خزر سرازير مي شود، داراي مساحتي حدود 000/500/3 كيلومتر مربع است.
حوضه آبريز خزر در كشورهاي ساحلي خزر شامل ايران، روسيه، قزاقستان، تركمنستان و جمهوري آذربايجان و بخش كمي نيز در تركيه، ارمنستان و گرجستان قرار دارد. از حوضه آبريز خزر حدود 130 رودخانه به سوي درياي خزر سرازير مي شود، رودخانه هاي پرآب خزر عبارتند از ولگا، اورال، ترك، سولاك، كورا و سفيد رود. حدود 85 درصد آب ورودي به خزر تنها از طريق ولگا تامين مي شود.
ميانگين بارندگي در بيشتر سواحل و درياي خزر حدود 200 ميليمتر در سال است و تنها در سواحل ايران و بخش هايي از جنوب آذربايجان به طور استثنايي داراي آب و هواي مرطوب با بارندگي حدود 700 تا 1700 ميلي متر است.
بسياري از پديده هاي حدي دريايي در درياي خزر در دهه هاي اخير تكرار شده اند. مانند كاهش شديد در 1356 و افزايش شديد تراز آب خزر در سال 1374، سرماي شديد در خزر(1347 و 1386) و احتمال وقوع توفان بسيار شديد در درياي خزر همانند سال 1336 نيز وجود دارد.
9014/1440