به گزارش ايرنا، مادي در لفظ فارسي قديم به معناي ممر و مجراي آبي بوده كه از رودخانه كوچكتر و از نهر بزرگتراست .
اين مادي ها از رودخانه زاينده رود منشعب و بصورت شبكه اي منظم وشاخه اي در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر كاربريهاي كشاورزي و آبياري به آباداني و زييايي محيط زيست كمك كند.
سرزندگي اين نهرها همواره بسته به احياي جان زاينده رود داشته زيرا با جريان رودخانه زيبا، آب حيات بشكلي منظم وبسان رگ هاي حيات در همه نقاط شهر تقسيم و توزيع شود .
مادي ها بصورت كانال هاي وسيع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شيب يك در هزار پس از طي چند كيلومتر به زمين هاي آبخور رسيده و در اين قسمت با جوي هاي كوچك در سطح زمين جاري شده و در نهايت در طول مسير خود روستاهاي متعددي را تغذيه و آبياري مي كرده و در پايين دست هرزآب آنها به چشمه ها و يا مادي هاي ديگري سرازيرمي شده است.
برخي از پژوهشگران ميراث فرهنگي، سابقه و قدمت و جه تسميه ماديهاي اصفهان را برگرفته از واژه عربي 'ماء‌الوادي' و برخي ديگر پيدايش اين واژه را به اردشير بابكان و سلسله ماد مرتبط مي‌دانند.
بر همين اساس و بر طبق متون تاريخي و يافته‌هايي كه از تمدن‌هاي مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادي‌ها به قبل از صفويان و به قرن‌هاي پيش از اسلام باز مي‌گردد.
وجود تمدن‌هاي مختلفي چون ماد، هخامنشي، اشكاني و ساساني در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادي ها را تاييد مي كند زيرا شكل‌گيري اين تمدن‌ها با آب و حاصلخيزي زمين ارتباط داشته و حيات اهالي شهر را تضمين مي‌كرده است.
***طومار شيخ بهايي، شناسنامه ماديهاي اصفهان
برخي از پژوهشگران ميراث فرهنگي اعلام كرده اند كه طومار شيخ بهايي، شناسنامه مادي هاي اصفهان محسوب مي‌شود و اين طومار تنها اثر و مدركي است كه از وضعيت مادي‌ها و نحوه تقسيم آب زاينده‌رود حكايت مي كند.
اسامي نهرهايي در اين طومار ديده مي‌شود كه برخي از آنها همانند نهر آحاد، صالح‌آباد، باغ وحش، قرق حسن‌آباد، بابكي، قرق آقا سيدجعفر ناژوان (ماربين)، سليمي، مادي‌آباد، شاه كبير، كبوترآباد، كراج و شهرستان براي مشروب ساختن قريه‌ها و روستاهاي اطراف شهر مورد استفاده بوده است.
از جمله ماديهاي درون شهري در آن زمان مي‌توان به نهر يا مادي نياصرم، فرشادي، شاه، آيتقوش (قومش)، ماربين سرا ، فدين و مادي جوي شاه اشاره كرد كه آب آن براي عمارات و باغهاي سلطنتي صرف مي‌شد و نصف مادي فرشادي آب داشت.
مادي نياصرم كه از آن به عنوان بزرگ‌ترين ماديهاي اصفهان ياد شده از كنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از كنار محله لنبان مي‌گذرد.
در مادي مذكور به هنگام پر آبي در حدود 200 سنگ آب جريان مي‌يافت و مادي فرشادي نيز كه بالاتر از مادي نياصرم از رودخانه منشعب مي‌شد، پس از مشروب ساختن محله‌هاي چهارسو و شمس‌آباد به طرف محله خواجو حركت مي‌كرد.
مادي ديگر فدين نام داشت كه آب آن را سلاطين صفويه وقف سلامتي خود كرده بودند، اين مادي كه بالاتر از سه مادي ديگر قرار گرفته بود پس از عبور از ميدان دروازه دولت كنوني به شعبات كوچك‌تري تقسيم مي‌شد و يك شعبه آن به درون باغ چهلستون هدايت مي شد و ديگر انشعابات آن بين محلات اطراف دولت‌خانه عصر صفوي تقسيم مي‌شد .
بطور كلي در زمان صفويه از سرچشمه زاينده‌رود تا باتلاق گاوخوني 154 مادي و نهر از رودخانه زاينده‌رود منشعب مي‌شد كه تعدادي از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
***تعامل مادي ها با بناها
مادي ها با بناها ها ، سازه ها و شيب اراضي همجوار از نظربصري و معماري و كاربري متناسب بوده و درپاره اي از بناهاي عمومي به جز حمام ها، مادي ها به درون بنا برده مي شد و جريان آب در حياط دروني بنا جاري مي شد.
جريان مادي ها در چشم انداز كاخ هاي صفوي نيز نقشي موثر و برجسته داشتند . درمحله ي جلفا، بسياري از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادي ها، ايوان هايي نيز بر فراز اين نهر ها دارند و در معماري اين منطقه و شكل دهي مسير ها ومعبرها نقشي تعيين كننده دارند .
در برخي محلات هرچند خانه ها گشايشي بر مادي ها ندارند ولي جريان آب ازطريق مادي در تمام گذرها جاري است و ازاين طريق شهري با فرم هاي معماري ارگانيك طبيعي پديد آمده است.
***جمع آوري آبهاي سطحي كاركرد مادي ها
ماديهاي نه تنها در توزيع بلكه در جمع آوري روان آبها و سيلابها و بهره گيري از نزولات نيز كاركردي موثر داشتند .
مادي ها به همراه جوي هاي منشعب از آنها مانند شبكه اي در سطح شهرگسترده شده و آب باران و برف را در مسير مناسب هدايت مي كردند و درنتيجه آب گرفتگي در معابر و گذرگاههاي محلات بوجود نمي آمد.
***مادي ها و لطافت و تازگي هوا
مادي ها همچون شرياني منظم و گسترده جريان آب را در سطح شهر مديريت مي كرد و موجب شكل گيري فضاهاي سبز زيبايي و رشد درختاني انبوه شده كه اين عرصه هم اكنون نيز به منزله باغ هاي كوچكي در جاي جاي شهر اصفهان مشاهده مي شود .
اين مسيرهاي پردرخت به همراه باغ هاي حاشيه خود شهر را تبديل به بيشه اي انبوه كرده است كه در حال حاضر نيز در قسمت غربي اصفهان آثاري از آن بيشه ها قابل ملاحظه است.
جريان دلنشين آب درمادي و تراكم درختان تأثير چشمگيري در لطافت هواي شهر و وزش نسيم هاي ملايم و روح افزا داشته و دارد.
***مادي ها و سيرآبي سفره هاي زيرزميني
مادي ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمين ها و دشت هاي حاشيه ي رودخانه همواره موجب تقويت سفره هاي آب و افزايش سطح آب هاي زيرزميني مي شدند.
در طول مسير مادي و نيز پس از تقسيم آن به جوي هاي متعدد، آب در زمين فرو رفته و سفره آب زيرزميني را تقويت مي كند و با تقويت و بالا آمدن سطح آب زيرزميني چاههاي آب شهر كه محل تامين آب خانه ها و اهالي شهر بود، پرآب مي شد.
***وضعيت كنوني مادي ها
در طومار شيخ بهايي تعداد مادي ها يا نهرهايي كه از زاينده رود جدا مي شده است 78 شاخه ذكر شده كه تعدادي از سمت چپ و تعدادي از سمت راست زاينده رود منشعب مي شده است.
اين تقسيم بندي بر اساس 33 سهم اصلي انجام مي شده و هر سهم به نوبه خود تقسيمات فرعي ديگري هم داشته است.
از اين تعداد مادي ها، اكنون 10 مادي در بافت كنوني شهر اصفهان همچنان جاري است كه جهت حركت آنها از جنوب غربي به شمال شرقي است.
اين تقسيم بندي با تحولات جديد اقتصادي و اجتماعي دهه هاي گذشته دستخوش تغييرات زيادي شده است.
در واقع با تغيير زيربناي اقتصادي شهر از كشاورزي به يك شهر خدماتي صنعتي، مادي ها يكي از اصلي ترين كاركردهاي خود را از دست داده اند.
به عبارت ديگر با گسترش شهر، شهرنشيني، ازدياد جمعيت، افزايش جمعيت مهاجر و ساخت و سازهاي بي رويه در كنار نابودي بخش زيادي از اراضي مزروعي داخل شهر كه در گذشته از مادي ها مشروب مي شدند، بخشي از مادي ها و شعبات فرعي آنها ني از بين رفته است .
تخريب سردهنه مادي ها، مسدود شدن انتها و يا قسمتي از مسير نهر، تأثير فاضلاب ها ، ساخت و سازهاي بي رويه ، تبديل مسير نهر به جاده و ديواره سازي غير اصولي از جمله عوامل نابودي مادي هاي اصفهان در چند ساله اخير است . برخي از مسير اين مادي ها يا نهر به پارك و فضاي سبز تبديل شده
***نتيجه و راهكار
مادي ها به عنوان بخشي از هويت شهر اصفهان، هنوز از لحاظ كالبد و عملكردي قابل توجه و اهميت هستند.
بنابراين، بايد تلاش كرد تا به رغم تغييرات ايجاد شده شبكه مادي ها، حفظ و احيا گردد .
بيرون كشيدن شبكه مادي ها به عنوان يك لايه تاريخي و بخشي از هويت شهر اصفهان و تجهيز آن به عنوان محورهاي اكولوژيكي و گذر شهري و توسعه فضاهاي پيرامون آنها به فضاهايي چندمنظوره، عمومي و برآورنده نيازهاي مردم شهر يكي از راهكارهاي اجرايي براي حفظ و احياي اين بناهاي تاريخي مي تواند باشد.
زنده سازي بافت تاريخي مادي ها، ارتقاء صنعت گردشگري از طريق طراحي تورهاي گردشگري پياده شهري حاشيه مادي ها، ايجاد گذرهاي مختلف مثل گذر موسيقي، نقاشي و سلامت در حاشيه مادي ها و اختصاص فعاليت هاي آرام و كم سر و صدا در محور مادي ها مي تواند به زنده و فعال كردن اين شريانهاي زيباي روح بخش در اصفهان كمك كند.
گزارش از : آرزو فلاح كردي
گ/6994
اصفهان - ايرنا - واژه مادي در گويش اصفهاني به نهرهاي فراخ و گشاده اي گفته مي شود كه براي آبرساني از رودخانه زاينده رود به اطراف اين شهرستان منشعب مي شده است.
