مسئله تاب آوري كه در سال هاي اخير مطرح شده است اشاره به اين دارد كه يك شهر در برابر حوادث و بلاياي طبيعي و غير آن چقدر تاب آور مي باشد. در خصوص تاب آوري ابتدا عمده تاكيدها و تمركز ها بر ابعاد كالبدي و فيزيكي شهر ها بود اينكه سازه و ساختمان و تاسيسات و خدمات شهري پس از وقوع حوادث و سوانح چگونه و چقدر امكان بازسازي و برگرداندن به شرايط عادي و قبل از تخريب دارند و فرايند آن چقدر است؟
هولينگ، از بانيان اين ايده در تعريف تاب آوري مي گويد: تـاب آوري عبارت است ازمعياري از توانايي سيستم براي جذب تغييرات،در حاليكه هنوز مقاومت قبلي را دارد.به دليل آنكه تاب آورن شدن يك شهر مستلزم همكاري و تشريك مساعي سازمان و ذينفعان بسياري است عده اي از چرخه تاب آوري سخن گفته اند.
شهرهاي بزرگ دنيا چون استانبول،نيويورك،تبريز،بغداد،لندن...در شناسنامه خود انواعي از تهديد و مخاطرات را ثبت كرده اند و ميزان تاب آوري شهرها در برابر مخاطرات متفاوت است. اين تفاوت به متغيرهايي چون ابنيه و سازه هاي شهري،اقليم،نوع و شدت تهديد و مهم تر از اينها ميزان آمادگي مردم و مديران شهري براي تحمل بحران و ترميم آن بستگي دارد اما تجارب عيني مواجهه با اين مشكلات نشان داد كه تنها ساختار فيزيكي شهرها نيستند كه ميزان تاب آوري آنها را مشخص مي كنند بلكه آمادگي مردم و ساكنان براي تحمل شرايط بحراني براي برون رفت بسيار مهم است. اينكه ساختمان ها يا بزرگراه ها و پل ها چقدر در برابر زلزله يا سيل بادوام هستند و تاب مقاومت دارند و در صورت تخريب مديريت شهري چقدر و در چه بازه زماني امكان بازگرداندن اوضاع به شرايط پيش از وقوع دارند بسيار مهم است اما در كنار آن مهم است بدانيم كه ساكنان شهر از شرايط بحراني چه دركي دارند و چقدر تاب تحمل شرايط ياده شده را دارند تا شهر به جريان عادي زندگي خود باز گردد.
تجربه ژاپني ها در مديريت حوادث نيروگاه آسيب ديده توهوكو در 2011 نمونه روشني است كه در آن شهر تاسيسات آسيب ديد اما روابط اجتماعي و انساني محكم تر از سازه نيروگاه بود و در برابر سونامي داوم آورد بعبارت بهتر استحكام و سرمايه اجتماعي تاب آوري فوق العاده اي نشان داد. مغازه ها پر از اجناس ماند، آب معدني ناياب نشد و شهر را هرج و مرج و سرقت فرا نگرفت پس مناسبات اجتماعي بسيار مستحكم بود و محكم تر از نيروگاه اتمي! اين يعني تاب آوري اجتماعي شهرها.
تاب آوري علاوه بر اينكه مي تواند ابعاد و حوزه هاي مختلفي داشته باشد بايد در دو مرحله ديده شود اغلب تحليل ها بر بازگشت پذيري شهرها به حالت عادي پس از سوانح تاكيد دارند اما مهم تر از آن تحمل درد و رنج و فشار ناشي از بحران بر پيكره شهر و مردمانش در برهه وقوع است پس اين دو گام بايد مكمل هم باشند: 1. مواجهه با بحران و تحمل و مقاومت «سازه هاي فني و كالبدي» و «سازمان اجتماعي» در برابر سوانح و بلايا (دوام و فروناپاشي) 2. مديريت شهر بتواند با همكاري مردم و ساكنان، سازه و سازمان هاي آسيب ديده را به شرايط عادي برگردانند (برگشت پذيري)
تاب آوري اجتماعي بنابراين در دو مرحله ياد شده مطرح است و خودسازماندهي بالقوه و بالفعل شهر و پرسش هايي چون ميزان اعتماد مردم به يكديگر و به مديران شهري چقدر است؟ در صورت وقوع مشكل چقدر آمادگي گذشت،تحمل و بردباري دارند يا خواهند داشت؟ چقدر و چگونه در بازسازي شرايط و بازگشت به حيات عادي به سيستم اداره شهر مدد خواهند رساند؟ تجربه هاي پيشين شهر در اين خصوص چه درس هايي به ما مي آموزد؟ شهر تركيب فرهنگي و تعلقات اجتماعي اش به چه شكلي است؟ساختار سني و جنسي شهر و تركيب آن با تاب آوري اجتماعي و... مي پردازد.اگر در توزيع سبد كالا در شرايط عادي بي نظمي هاي بسياري هست يا با كمترين بارش برف و باران ترافيك قفل شود و حق تقدم ها بر هم بريزد و بوق هاي ممتد و تصادف هاي زياد و يا ذخيره عقلائي و بدور از هراس نباشد بايد در اين خصوص بازانديشي كنيم. شهرهاي ما هر از گاهي انواعي از حوادث و بلاياي طبيعي از سيل و زلزله وارونگي هوا و ريزگردها و ... را تجربه مي كنند و لازم است شوراها و مديران شهري و مردم شناخت، آمادگي «مواجهه» ، «تحمل» و «بازگشت به حالت عادي» را در شرايط وقوع بحران و بلايا داشته باشند.
*دانشيار جامعه شناسي شهري دانشگاه بوعلي سينا
**روزنامه ايران/دوشنبه بيست و يكم دي ماه 1394
9345**2054
يكي از ويژگي هاي جهان معاصر مواجهه با انواعي از تهديد ها و مخاطرات است.جامعه و شهر مدرن مخاطره آميز بايد الزامات و امكانات روبرو شدن و مديريت اين پديده را داشته باشد.اين مخاطرات مي توانند طبيعي همچون زلزله، قحطي، سونامي و طوفان... باشد يا انسان ساخت چون تروريسم و خشونت هاي سازمان يافته و ...باشد. اين مسئله بقدري مهم است كه متفكراني چون الريش بك جوامع جديد را جامعه مخاطره آميز خوانده اند.
