در اين بخش آمده است:
اخذ رأي بايد در يكي از روزهاي تعطيل رسمي باشد و در كليه حوزه هاي انتخابيه كشور در يك روز انجام مي شود و مدت آن حداقل ده ساعت است و در صورت ضرورت قابل تمديد مي باشد. تشخيص اين ضرورت و مدت تمديد آن در يك حوزه يا سراسر كشور به عهده وزير كشور است.
بر اساس قانون انتخابات مجلس، مي توان مراحلي را براي اخذ و شمارش آرا برشمرد. پيش از ذكر اين مراحل، الزم به ذكر است كه نامزدهاي نمايندگي مي توانند در زمان اخذ رأي و شمارش آراء نمايندگاني را در شعب اخذ رأي داشته باشند. طبق ماده 55قانون انتخابات مجلس 'هريك از نامزدها به تنهايي يا چند نامزد مشتركا مي توانند به طريق زير براي شعب اخذ رأي يك نفر نماينده به هيئت نظارت حوزه انتخابيه معرفي نمايند:
الف – حوزه هاي داراي يك نماينده به ازاء هر صندوق يك نماينده؛
ب – حوزه هاي داراي دو نماينده به ازاء هر دو صندوق يك نماينده؛
ج – حوزه هاي داراي سه نماينده به ازاء هر سه صندوق يك نماينده؛
د – حوزه هاي داراي چهار نماينده به ازاء هر چهار صندوق يك نماينده؛
ه – حوزه هاي داراي پنج نماينده به ازاء هر پنج صندوق يك نماينده؛
و – حوزه هاي داراي شش نماينده به ازاء هر شش صندوق يك نماينده.
همچنين متناسب با تعداد نمايندگان هر حوزه انتخابيه به همان تعداد از صندوق ها يك نماينده. اين نمايندگان مي توانند در محل شعب اخذ رأي حضور داشته باشند و چنانچه تخلفي در شعب اخذ رأي صورت گيرد، بدون دخالت، مراتب را به هيئت هاي اجرايي و نظارت بخش يا مراكز شهرستان كتبا اعلام خواهند نمود.
حضور نمايندگان هريك از كانديداها تا پايان اخذ رأي و شمارش آراء و تنظيم صورتجلسه بلامانع است. 'با توجه به ماده قانوني مذكور در هريك از مراحل اخذ و شمارش رأي كه در ذيل به آنها پرداخته شده است داوطلبان مي توانند نظارت داشته باشد:
1ـ آغاز رأي گيري
تعيين محل شعب ثابت اخذ رأي و نيز تشكيل شعب سيار براي اخذ رأي بر عهده هيئت هاي اجرايي است كه با اطلاع هيئت هاي نظارت به اين امر مبادرت مي ورزند.
محل شعب اخذ رأي بايد در كمترين زمان به مردم اعلام شود. همچنين هيئت هاي اجرايي وظيفه دارند براي هريك از شعب رأي پنج نفر يا هفت نفر را انتخاب نمايند تا امور اجرايي اخذ رأي را در آن شعبه انجام دهند. يك نفر نيز به عنوان نماينده فرماندار يا بخشدار براي هر شعبه اخذ رأي معين مي شود. شوراي نگهبان هم براي هر شعبه اخذ رأي به تعداد لازم نماينده تعيين مي كند.
قبل از شروع رأي گيري لازم است خالي بودن صندق ها توسط عوامل اجرايي و نظارتي تأييد گردد. طبق ماده 22 قانون انتخابات مجلس 'بايد در حضور نمايندگان هيئت نظارت بر حوزه انتخابيه مربوط، صندوق هاي خالي، بسته و ممهور به مهر هيئت نظارت حوزه انتخابيه گردد و در صورتجلسه اي كه قبل از آغاز زمان انتخابات در محل اخذ رأي تنظيم مي گردد، نمايندگان هيئت نظارت بر حوزه انتخابيه مربوط، تعداد صندوقها و خالي بودن آنها را گواهي نمايند و در صورتي كه در جريان رأي گيري، نياز باشد كه صندوقي را اضافه نمايند، بايد به همين ترتيب عمل نموده و صورت جلسه گردد.'
البته با توجه به اينكه ماده مذكور تأييد نماينده داوطلب را ضروري ندانسته است، لذا عدم حضور داوطلب قبل از پلمپ صندوق هاي رأي گيري مانع پلمپ صندوق و آغاز رأي گيري نيست. به همين دليل، نمي توان شروع رأي گيري را منوط به حضور نمايندگان كانديداها كرد.
2ـ مراجعه رأي دهندگان به شعب اخذ رأي و كنترل شرايط آنها
تمام اشخاصي كه عاقل بوده و داراي تابعيت كشور جمهوري اسلامي ايران و هجده سال باشند مي توانند در انتخابات شركت كرده و به شخص يا اشخاص مدنظر خويش از ميان اشخاص تأييدصالحيت شده رأي دهند. براي رأي دادن، داشتن شناسنامه و شماره ملي الزامي است. كساني كه قصد رأي دادن دارند، بايد به شعب اخذ رأي مراجعه كنند. در شعبه، بررسي مي شود كه فرد واجد شرايط رأي دادن بوده و قبلا رأي نداده باشد. بر اين اساس نماينده فرماندار يا بخشدار يا رئيس شعبه يا هريك از منشي هاي شعبه ثبت نام و اخذ رأي با ملاحظه شناسنامه شخص، بررسي مي كنند كه اولا شناسنامه به مهر انتخابات جاري مجلس شوراي اسلامي ممهور نشده باشد؛ ثانيا شناسنامه متعلق به شخص مراجعه كننده بوده و صاحب آن در روز اخذ رأي هجده سال تمام داشته باشد. همچنين نماينده فرماندار يا بخشدار يا رئيس شعبه و يا هريك از منشي ها انگشت سبابه دست راست شخص را مشاهده مي كنند تا اثري از رنگ جوهر استامپ كه نشانه ي دادن رأي در شعبه ديگر است، نباشد. چنانچه مراجعه كننده داراي شناسنامه اي باشد كه ممهور به مهر انتخابات جاري مجلس شوراي اسلامي در روز اخذ رأي بوده و دلالت بر دادن رأي در شعبه ديگري نمايد يا در انگشت سبابه او اثر جوهر استامپ شعبه اخذ رأي ديگري مشاهده شود، با دستور نماينده فرماندار يا بخشدار از رأي دادن وي جلوگيري به عمل مي آيد.
قابل ذكر است كه در مرحله دوم انتخابات – كه در ادامه توضيحاتي پيرامون آن داده مي شود -، صرفا كساني مي توانند رأي دهند كه در مرحله اول در همان حوزه انتخابيه رأي داده باشند و يا در مرحله اول، در هيچ حوزه اي رأي نداده باشند.
3ـ ثبت مشخصات
مراد از به كاربردن كلمه 'ثبت نام' در قانون، ثبت نام از مراجعه كنندگان جهت رأي گيري است. بعد از حصول اطمينان از واجد شرايط بودن شخص، يكي از منشي هاي شعبه اقدام به ثبت مشخصات و اطلاعات رأي دهنده بر روي تعرفه رأي مي كند. بعد از اين عمل، منشي شعبه موظف است برگه تعرفه را ممهور سازد. چنانچه تعرفه رأيي ممهور نباشد، جزء آراي باطله قرار خواهد گرفت. قابل ذكر است كه تعرفه ي رأي سه قسمت دارد كه در يك قسمت مشخصات فرد ثبت مي شود، قسمت ديگر جهت نظارت است و قسمت سوم براي نوشتن رأي است. بعد از اين اقدامات، شناسنامه ي شخص نيز ممهور مي شود.
4ـ اخذ رأي
بر اساس ماده 8 قانون انتخابات مجلس، انتخابات به صورت مستقيم و عمومي و با رأي مخفي خواهد بود. بر اين اساس آيين نامه اجرايي قانون انتخابات مجلس شوراي اسلامي مقرر داشته است كه: 'نماينده فرماندار يا بخشدار و اعضاي شعب ثبت نام و اخذ رأي بايد ترتيبي اتخاذ نمايند كه رأي دادن و انتخاب نامزد يا نامزدها مخفي و به صورت كاملا آزاد و بدون اعمال نفوذ شخص ديگري انجام گيرد و هيچ يك از اعضاي شعب و نماينده فرماندار يا بخشدار و مأموران انتظامي و نماينده هيئت نظارت بر حوزه انتخابيه و اصولا كليه افرادي كه به نحوي از انحا در شعبه وظيفه اي به عهده دارند، حق نوشتن برگ رأي يا علامت زدن در مقابل نام نامزد يا نامزدها براي اشخاص را ندارند. در صورتي كه براي نوشتن يا علامت زدن در مقابل نام نامزد يا نامزدهاي موردنظر بر روي برگ رأي نياز به فرد ديگري باشد، رأي دهنده بايد از وجود افراد خارج از شعبه كه مورد اعتماد وي هستند استفاده نمايد و اعضاي شعبه نيز كنترل نمايند تا عمل خلاف قانون انجام نگيرد.'
نماينده هيئت نظارت در صورت مشاهده تخلف يا اعمال نفوذ، موظف است مراتب را به اعضاي شعبه و نماينده فرماندار يا بخشدار تذكر دهد و آنان ضمن بررسي موضوع بايد فرد يا افراد خاطي را توسط مأموران انتظامي حاضر در شعبه جلب و مراتب را صورتجلسه نمايند تا همراه خاطي تحويل مقامات قضايي دهند.
هر شخص پس از نوشتن رأي خود، آن را به صندوق انداخته و از شعبه خارج مي شود. رأي گيري تا پايان مهلت مقرر ادامه مي يابد و پس از پايان ساعت رأي گيري، تمام افرادي كه جهت دادن رأي داخل صف قرار دارند، به داخل شعبه هدايت شده و درب شعبه بسته مي شود. مسئولان شعبه پس از بستن درب شعبه، اجازه ورود به هيچ شخصي را جهت اخذ رأي نخواهند داد.
5 ـ باز كردن لاك و مهر صندوق ها و شمارش برگه هاي داخل صندوق
رئيس يا نايب رئيس شعبه اخذ رأي با همكاري يكي از منشي ها لاك و مهر صندوق اخذ رأي را بازكرده و تعداد آراي داخل صندوق را بدون اينكه قرائت شود، مي شمارند و با تعداد تعرفه هاي مصرف شده كه قبلا شمارش گرديده است، تطبيق مي دهند. چنانچه تعداد اوراق رأي داخل صندوق بيشتر از تعداد تعرفه هاي مصرف شده باشد، به تعداد اضافي از مجموع برگ آرا بدون آنكه خوانده شود به قيد قرعه برداشته و با رنگ قرمز جمله 'باطل شد' را بر روي آن قيد كرده و در صورتجلسه اخذ رأي نيز درج و در پايان ضميمه صورتجلسه مي نمايند. ولي در صورتي كه تعداد برگ هاي رأي داخل صندوق مساوي يا كمتر از تعداد تعرفه ها باشد، اقدام خاصي صورت نمي گيرد و فقط تعداد برگ هاي رأي داخل صندوق در صورتجلسه درج مي شود.
6ـ قرائت آرا
آراي داخل صندوق به سه دسته تقسيم مي شوند:
1. آراي مأخوذه باطل.
2. آراي غير مأخوذه و باطل.
3. آراي صحيح
آراي مأخوذه باطل آرايي هستند كه جزء آراي اخذ شده محسوب مي شوند ولي در نتيجه انتخابات تأثيري ندارند. اين آرا در مجموع به سه دسته تقسيم مي شوند:
- آراي ناخوانا؛
- آرائي كه كلا حاوي اسامي غير از نامزدهاي تأييد شده باشد؛
- آرائي كه سفيد به صندوق ريخته شده باشد.
اين آراء در مجموع تعداد رأي دهندگان مؤثر هستند اما به نفع هيچ كانديدايي محاسبه نمي گردند.
آراء غيرمأخوذه باطل: اين آراء نه تنها براي هيچ يك از داوطلبان به حساب نمي آيند، بلكه جزء آمار رأي دهندگان نيز محسوب نمي شوند. اين آرا به 12دسته تقسيم مي شوند:
- صندوق فاقد لاك و مهر انتخاباتي باشد؛
- آراء زائد بر تعداد تعرفه مصرف شده باشد؛
- آراء كساني كه به سن قانوني رأي نرسيده باشند؛
- آرائي كه با شناسنامه افراد فوت شده يا غير ايراني داده شده باشد؛
- آرائي كه با تقلب و تزوير در تعرفه ها، آراء، صورتجلسات، شمارش به دست آمده باشد؛
- آرائي كه با شناسنامه غير يا جعلي أخذ شده باشد؛
- آراء تكراري؛
- آرائي كه با شناسنامه كساني كه حضور ندارند أخذ شده باشد؛
- آرائي كه فاقد مهر انتخاباتي باشد؛
- آرائي كه از طريق تهديد به دست آمده باشد؛
- آرائي كه روي ورق هاي غير از برگه رأي نوشته شده باشد؛
- آرائي كه از طريق خريد و فروش به دست آمده باشد.
آراي صحيح: آراي صحيح آرائي هستند كه شرايط فوق را نداشته باشند و از اين رو در شمارش آرا محاسبه مي گردند. شمارش اين دسته از آرا، بسيار دقيق و حساس است، به حدي كه قانون در اين خصوص تمهيداتي را در نظر گرفته است تا هرچه بيشتر بر دقت شمارش آرا افزوده شود. براي مثال در صورت امكان بايد دو نفر مسئول شمارش آرا باشند تا اشتباهي رخ ندهد. در صورتي كه شمارش آرا به صورت دستي باشد، اين كار توسط اعضاي شعبه تحت نظارت نماينده هيئت نظارت انجام مي گيرد و در صورت رايانه اي بودن شمارش، دستگاه اين كار را انجام مي دهد. در هر صورت، تفكيك ميان آراي صحيح و باطل وجود دارد.
7ـ تنظيم و تكميل صورتجلسه
پس از خاتمه شمارش و قرائت آرا، صورتجلسه اخذ رأي شعبه در شش نسخه تنظيم و سپس تعداد رأي هر يك از دارندگان رأي در صورتجلسه نوشته مي شود. صورتجلسه پس از تنظيم به امضاي نماينده فرماندار يا بخشدار و اعضاي شعبه اخذ رأي و نماينده هيئت نظارت و بازرس وزارت كشور ميرسد و بلافاصله يك نسخه از صورتجلسه همراه با كليه تعرفه هاي مصرف شده و برگ هاي رأي قرائت شده داخل صندوق رأي قرار داده مي شود. صندوق هاي اخذ رأي نيز بايد پس از شمارش آرا مجددا پلمپ شوند. علاوه بر صندوق ها مدارك ديگري نيز بايد تسليم هيئت هاي اجرايي شود، اين مدارك شامل دو نسخه از صورتجلسه شعبه اخذ رأي و تعرفه و برگ هاي رأي مصرف نشده باقيمانده و ساير لوازم و مدارك مي باشند. اگر در روز اخذ رأي اشكالات و ايراداتي پديد آمده باشد، بايد در صورتجلسه ذكر گردد و به امضاي اعضاي شعبه و نماينده فرماندار يا بخشدار و نماينده هيئت نظارت و بازرس وزارت كشور برسد. فرم هاي اعلام نتيجه از طريق هيئت هاي اجرايي مراكز حوزه انتخابيه به فرمانداران و بخشداران رسيده و آنها اين نتايج را به ستاد انتخابات كشور و شوراي نگهبان ارسال مي دارند تا اعلام گردد. هرچند اعلام نتايج انتخابات بر عهده وزارت كشور است ولي وزارت كشور قبل از اعالم نتايج، جهت تأييد انتخابات توسط شوراي نگهبان، آمار خود را به تفكيك حوزه هاي انتخابات به شوراي نگهبان اعالم مي نمايد و در صورتي كه اين آمار منطبق بر آمار هيئت هاي نظارت شوراي نگهبان باشد به عنوان آمار نهايي اعلام مي گردد. هر كانديدايي كه توانسته باشد يك چهارم از آراي مأخوذه را كسب كند، به مجلس راه مي يابد و اگر چنين نصابي براي يك يا چند كرسي نمايندگي مجلس حاصل نشود، انتخابات به مرحله دوم كشيده مي شود. در اين مرحله كساني كه در مرحله اول بيشترين آرا را كسب كرده ولي به نصاب يك چهارم دست نيافته اند، به تعداد دو برابر مورد نياز، حضور مي يابند. در اين مرحله، اكثريت نسبي ملاك عمل خواهد بود و هركس بيشترين رأي را نسبت به ديگران كسب كند، به عنوان نماينده مردم، وارد مجلس خواهد شد.
سيام * 6084 /1449
تهران - ايرنا - پژوهشكده شوراي نگهبان گزارشي را مبني بر 'آشنايي با فرايند انتخابات مجلس شوراي اسلامي؛ با تأكيد بر حقوق و تكاليف داوطلبان' منتشر كرد كه بخش سوم آن به اخذ و شمارش آراء اختصاص دارد.
