در اين گفت و گو كه در شماره يكشنبه 18 بهمن 1394 خورشيدي با يكي از مسئولان برگزاري همايش گرانش تعميم يافته (Modified Gravity) و از محققان همكار در كارگروه نظري پروژه يوكليد در آلمان، پژوهشگر پژوهشكده نجوم پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي و فيزيكدان برجسته دانشگاه ژنو انجام شده، آمده است: فيزيكدانان مي‌گويند با گذشت بيش از صد سال، كماكان نظريه نسبيت عام اينشتين به عنوان نظريه‌اي مرجع، پاسخ بسياري از پرسش‌هايشان را مي‌دهد. با اين حال برخي معتقدند مدل اينشتين كماكان برخي مشاهدات را توجيه نمي‌كند و در پاسخ به برخي سوالات‌شان ناتوان است. مثلا براساس نظريه اينشتين، هر دو جرمي كه جاذبه روي آنها اثر مي‌كند بايد وقتي از هم دور مي‌شوند سرعت نسبي‌شان نسبت به يكديگر كاهش پيدا كند تا مقدمات به هم نزديك‌تر شدن‌شان فراهم شود؛ در حالي كه مشاهدات، حاكي از اين است كه هميشه لزوما اين‌طور نيست. چيزي كه در مورد كهكشان‌ها و خوشه‌هاي كهكشاني نيز به صورت دور شدن آنها از يكديگر با سرعتي سرسام‌آور قابل مشاهده و اندازه‌گيري است. البته فيزيكدانان با افزودن ثابت كيهان‌شناسي به معادلاتشان اين مشكل را برطرف كرده‌اند. با اين حال، نسبت ثابت كيهان‌شناسي در رصد و محاسبات حدود 10120 است! فيزيكدانان مشتاقند بدانند آيا مي‌توانند نظريه جامع‌تري ارائه كنند تا چنين اختلافات و ابهاماتي در آن وجود نداشته باشد.
هدف علمي برگزاري همايش گرانش تعميم يافته (Modified Gravity) كه از سوم تا ششم بهمن با حضوري جمعي از دانشجويان و استادان فيزيك ايراني و اروپايي برگزار شد نيز تلاشي بود براي پاسخ به همين سوال. آنها ساعت‌ها در قالب سخنراني و گپ‌هاي دوجانبه و چند جانبه با يكديگر گفت‌وگو كردند و براي تحقيقات آينده‌شان در همكاري با يكديگر برنامه‌ريزي‌هاي مفصلي انجام دادند. به نظر مي‌رسد اين همايش كه از سوي پژوهشكده نجوم پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي با حمايت مركز بين‌المللي فيزيك نظري عبدالسلام (ICTP)، فدراسيون سرآمدان علمي ايران، مركز تحقيقات سياست علمي كشور (ايسمو) و وزارت علوم، تحقيقات و فناوري برگزار شد، در آينده نقطه عطفي در همكاري‌هاي بين‌المللي فيزيكدانان ايراني با جامعه علمي فيزيكدانان جهان محسوب خواهد شد.
دكتر ياشار اكرمي، از مسئولان برگزاري اين همايش و از محققان همكار در كارگروه نظري پروژه يوكليد در آلمان، در گفت‌وگو با جام‌جم هدف از برگزاري اين همايش را آشنايي محققان كشور با فعاليت‌هايي كه در سطح بسيار بالاي علمي در حوزه كيهان‌شناسي نظري و رصدي مي‌داند و مي‌گويد: همكاري محققان ايراني با دانشمندان عضو پروژه يوكليد براي مشاركت در انجام مطالعات مشترك و توليد مقالات علمي بسيار مهم است. بدون ايجاد ارتباطات علمي ميان دانشمندان، انجام چنين مطالعات مشتركي غيرممكن است. از اين رو بود كه بزرگ‌ترين فيزيكدانان جهان در حوزه گرانش تعميم يافته را براي شركت در اين همايش و ارائه سخنراني به ايران دعوت كرديم.
**ارتباطات اينترنتي براي توليد علم كافي نيست
دهكده جهاني، مفهومي است كه در دنياي امروز با گسترش ابزارهاي ارتباطي به ايده‌آل‌هاي خود بسيار نزديك شده است. با اين حال دانشمندان هنوز معتقدند ديدار چهره به چهره در يك فضاي مناسب چيز ديگري است. سمينار، كارگاه، همايش، كنفرانس و كنگره از مهم‌ترين قالب‌هاي نشست‌هاي علمي است كه دانشمندان ضمن شركت در آنها علاوه بر ملاقات با يكديگر، براي آينده طرح‌هاي نو مي‌ريزند و نقشه مي‌كشند.
دكتر نيما خسروي، پژوهشگر پژوهشكده نجوم پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي نيز سال‌ها به عنوان محقق پسادكتري در آفريقاي جنوبي مشغول به تحقيق بوده و براي ادامه مطالعات خود به موسسات تحقيقات مختلفي سفر كرده است. پژوهشگراني چون او براي اطلاع از آخرين پيشرفت‌هاي علمي جهان و جهت بخشي صحيح به مطالعات خود و دانشجويانشان به حضور مستمر در كنفرانس‌هاي علمي بين‌المللي با حضور استادان برجسته و برگزاري نشست‌هاي مشابه متعدد در كشور نياز دارند. تجربه چند سال مطالعه و تحقيق، نيما خسروي را به اين نتيجه رسانده است: «دانش با گفت‌وگو توليد مي‌شود.» خسروي در اين باره به جام‌جم مي‌گويد: روش‌هاي گفت‌وگو در علم، گوناگون است. وقتي شما مقاله تحقيقاتي پژوهشگري از آن سوي دنيا را مي‌خوانيد، در واقع او با شما به صورت يكطرفه صحبت كرده است، اما اين روش كند و يكطرفه‌اي است و براي خواننده شايد خوب مشخص نشود كدام قسمت تحقيق براي نويسنده مهم بوده است. روش ديگر، تماشاي ويدئوهاي سخنراني محققان است كه گاهي در آنها نكات جالبي مطرح مي‌شود كه شايد در مقالاتشان پيدا نشود، اما بازهم يكطرفه است. شركت در سمينارها و كنفرانس‌ها خيلي خوب است، اما بسيار رسمي است. اما اگر در فضايي با پژوهشگران هم رشته‌تان گفت‌وگو كنيد كه خيلي رسمي نباشد، فرصت بيشتري داريد تا درباره ايده‌هايتان با هم گفت‌وگو كنيد و در ضمن آن ايده خوبي رقم بخورد.
ياشار اكرمي نيز كه سال‌ها در كشورهاي مختلف تحقيقات متنوعي انجام داده و در ده‌ها كنفرانس علمي شركت داشته است نيز در اين بار مي‌گويد: همكاري از طريق ايميل و اينترنت با دانشمندان ديگر در صورتي محقق مي‌شود كه قبل از آن ارتباط و گفت‌وگويي بين دو نفر به واقع شكل گرفته باشد. بايد اول همديگر را بشناسند و از توانايي‌ها و روش يكديگر اطلاع پيدا كرده باشند. از اينجا به بعد است كه ارتباطات مجازي به كمك مي‌آيد. هنگام همايش، در وقت‌هاي استراحت و زمان ناهار و... اين فرصت براي آشنايي بين محققان فراهم مي‌شود كه بسيار مهم است. وقتي دو نفر با هم رودررو حرف مي‌‌زنند خيلي تفاوت دارد تا وقتي به هم ايميل مي‌فرستند يا مقاله يكديگر را مي‌خوانند. از همين رو اين همايش‌ها در جهان بسيار مهم است. زيرا زمينه همكاري‌هاي علمي بين‌المللي را فراهم مي‌كند. بعلاوه در يك همايش امكان صحبت همزمان چند محقق از چند مليت و كشور مجزا فراهم مي‌شود كه به طور عادي از طريق ارتباطات مجازي چنين چيزي به آساني مقدور نيست.
**توسعه علمي پس از تحقق جامعه علمي
از مارتين كونز، فيزيكدان برجسته دانشگاه ژنو پرسيدم برگزاري چنين همايش‌هاي علمي چه نقشي در شكل‌گيري جامعه علمي (Science Community) و در سطح كلان چه نقشي در توسعه علمي كشورها مي‌تواند داشته باشد وي گفت: ما اميدواريم برگزاري نشست‌هاي علمي به شكل‌گيري جامعه علمي بينجامد و در سطوح مختلف اين تبادلات مي‌تواند رخ دهد. هرچند انتظار نداريم مطالعه در حوزه تخصصي مثل كيهان‌شناسي، اثرگذاري مستقيمي بر روند تحولات جامعه داشته باشد. با اين حال مطالعه در حوزه‌هاي علوم پايه مانند نجوم كه به طور غيرمستقيم پاسخ سوالاتي مثل ما كه هستيم و از كجا آمده‌ايم را مي‌دهد به خودي خود بسيار مهم و جذاب است. ما در برخي زمينه‌ها مانند انرژي تاريك و گرانش، پاسخ بسياري از سوالات را نمي‌دانيم و اگر بتوانيم به پاسخ برخي از اينها برسيم شايد نظرمان درباره كل فيزيك تغيير كند.
**نشست‌هاي علمي در شرايط ركود اقتصادي؟
با وجود تأكيد دانشمندان بر اهميت برگزاري نشست‌هاي علمي، سوالي كه براي مردم خارج از دانشگاه ممكن است ايجاد شود اين است در شرايط ركود اقتصادي كه كشور ما با آن دست به گريبان است، برگزاري كارگاه‌ها و نشست‌هاي علمي بين‌المللي چه توجيهي دارد؟ نيما خسروي در پاسخ مي‌گويد: به عنوان يك محقق مي‌گويم ما بر سر يك دو راهي قرار داريم. بايد تكليف خود را معلوم كنيم كه علم و پيشرفت در آن را به حال جامعه مفيد مي‌دانيم يا خير. اگر پاسخ‌مان نسبت به مفيد بودن علم مثبت است در اين صورت به راه و روش مرسوم توليد علم در جهان بايد پايبند باشيم. برگزاري نشست‌هاي علمي و گفت‌وگوي محققان براي حركت دادن چرخ‌هاي علم ضروري است. وگرنه اين چرخ از حركت باز مي‌ايستد.
با همه اين حرف‌ها و با وجود مطالبات رهبر معظم انقلاب در حوزه پيشرفت‌هاي علمي كشور و تأكيدات مكرر اسلام بر دانش‌اندوزي مسلمانان در هر جايي از كره زمين، كماكان مي‌بينيم برگزاري نشست‌هاي علمي بين‌المللي در كشور ما چندان پديده رايجي نيست. خسروي در توضيح مي‌گويد: بايد بپذيريم روش‌شناسي علوم مدرن بر اساس چيزي است كه در غرب بنا نهاده شده است. برگزاري همايش‌ها و شركت در نشست‌هاي علمي به اندازه مطالعه و تحقيق اهميت دارد. اصلاح فرهنگ و تصور عمومي نسبت به چگونگي كاركرد علم مدرن حتي مي‌تواند بر حمايت بيشتر بخش خصوصي از چنين نشست‌هايي اثر مثبت داشته باشد. وقتي بخش خصوصي ببيند برگزاري چنين نشست‌هايي براي رسانه‌ها و جامعه اهميت دارد و مطالبه‌اي عمومي است، بيشتر ترغيب مي‌شود در اين حوزه ـ ولو به قصد تبليغ و سرمايه‌گذاري ـ پا پيش بگذارد و از نشست‌هاي علمي حمايت كند.
**توسعه علمي، زمينه‌ساز توسعه ساير بخش‌ها
مارتين كونز معتقد است اگر توسعه علمي در كشوري رخ بدهد، مي‌تواند زمينه‌ساز توسعه در ساير بخش‌هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي هم باشد. وي در اين باره مي‌گويد: من واقعا اميدوارم اثرگذاري در ساير بخش‌هاي اجتماع به واسطه توسعه علمي رخ بدهد. جامعه علمي و روابط دانشمندان با يكديگر چيزي است كه فراتر از مرزهاي كشورها رخ مي‌دهد و اين تبادلات قطعا اثر غيرمستقيمي بر فرهنگ جوامعي كه اين دانشمندان در آن زندگي مي‌كنند، خواهد گذاشت. در خاورميانه از گذشته‌هاي دور به واسطه مراودات دانشمندان در يونان باستان با كشورهاي مختلف از جمله ايران، فلسفه و نجوم رشد زيادي داشته و ايران همواره كشوري مهم در حوزه علم بوده است.
اين استاد برجسته فيزيك درباره اثري كه مطالعات در علوم پايه مي‌تواند بر اقتصاد و فناوري داشته باشد، مي‌گويد: تحقيقات در علوم پايه احتمالا به طور مستقيم بر اقتصاد هم اثرگذار خواهد بود. اما اگر بخواهيم اثر غيرمستقيم آن را ببينيم، قضيه قدري متفاوت مي‌شود؛ مثلا مي‌توانيم دانشجويان جواني كه فيزيك مي‌خوانند را در نظر بگيريم.
اينها علاوه بر كسب توانايي حل مسأله، مسائل فني و تكنيكي متعددي مي‌آموزند كه همين مهارت‌ها مي‌تواند بعدها در زندگي روزمره به كمك‌شان بيايد. تحقيقاتي كه اين روزها در حوزه تحليل داده‌هاي كيهان‌شناسي در آفريقاي جنوبي انجام مي‌شود مي‌تواند در ديگر حوزه‌هاي علمي و مهندسي نيز كاربرد داشته باشد.
وي با ذكر مثالي در اين باره مي‌گويد: مطمئنم كساني كه مكانيك كوانتوم را ابداع كردند نسبت به كاربردهاي آن در آينده اطلاعي نداشتند، اما حالا مي‌بينيم براساس قوانين مكانيك كوانتومي است كه رايانه‌هاي ما امروز كار مي‌كنند و از نعمت اينترنت در زندگي‌مان بهره مي‌بريم. پس سرمايه‌گذاري در زمينه علوم پايه، نفع جهاني براي بشريت خواهد داشت و با توقف مطالعات علوم پايه حتما پيشرفت فناوري در معرض تهديد قرار خواهد گرفت.
**وقف علمي، راهگشاي پيشرفت علم در كشور
وقف علمي و ترغيب بخش خصوصي به اختصاص بودجه براي پيشرفت علم در جامعه اسلامي، ازجمله سياست‌هاي موثر فرهنگي است كه در سال‌هاي اخير گاهي خوب جواب داده است. سياستگذاري بنياد جايزه مصطفي(ص) براي تأمين هزينه اين جايزه از طريق وقف علمي و اعطاي نشان خادم‌المصطفي به سرمايه‌گذاران و واقفان در اين حوزه از مهم‌ترين رويكردهاي توسعه علمي در كشور به شمار مي‌آيد. خسروي با تأكيد بر اهميت ترويج اين نگاه در توسعه علمي كشور مي‌گويد: علاوه بر زمينه‌هاي رايج براي وقف در كشور، علاقه‌مندان به توسعه علمي در كشور اگر به وقف در حوزه دانشگاه علاقه‌مند باشند و فرهنگسازي در اين زمينه از طريق رسانه‌ها انجام گيرد، در اين صورت شاهد خواهيم بود موسسات خصوصي حامي علم مثل نهاد كاولي (به نام فرد كاولي) و همين طور موسسه پريميتر (با پشتيباني مايك لازاريديس، مالك كمپاني مشهور بلك‌بري) در كانادا براي حمايت از توسعه علمي در ايران نيز به وجود مي‌آيند.
بايد براي خيرين توضيح داد كمك به توسعه علمي از طريق فراهم كردن امكان تبادلات علمي دانشمندان ايراني با ديگر دانشمندان جهان و تأمين بودجه‌هاي تحقيقاتي پژوهشگاه‌ها به اندازه ساخت مسجد، مدرسه و بيمارستان براي جامعه مفيد است. در كشورهاي غربي در دانشگاه‌ها كرسي‌هاي علمي وجود دارد كه حقوق استادي كه صاحب آن كرسي است را فردي خير تأمين كرده و بار مالي براي دانشگاه ندارد. همين‌طور بورس‌هاي تحصيلي متعددي كه خيرين در اختيار دانشگاه‌ها قرار مي‌دهند، موضوع رايجي در غرب است. اين مسيري است كه در كشور ما با حمايت رسانه‌ها و فرهنگسازي هموار مي‌شود.
**ملاقات حضوري ضروري است
دكتر مارتين كونز (Martin Kunz)، فيزيكدان برجسته دانشگاه ژنو و از مسئولان بخش كارگروه تئوري پروژه يوكليد در اتحاديه اروپا ـ كه براي سخنراني در همايش گرانش تعميم يافته به ايران دعوت شده بود ـ درباره لزوم برقراري امكان ديدار چهره به چهره دانشمندان در دنياي مدرن به جام‌جم مي‌گويد: البته كه ما از اينترنت براي هماهنگي كارهايمان دائم استفاده مي‌كنيم. با اين حال همه كارها از طريق اينترنت امكان‌پذير نيست. بايد در كنفرانس‌ها شركت كرد. گاهي لازم مي‌شود به صورت حضوري چيزي روي كاغذ بنويسيم يا اصلا براي اين كه با محققان جوان ديدار داشته باشيم و بتوانيم درباره افكارمان با هم حرف بزنيم و ايده‌هايي را به يكديگر بدهيم، ملاقات حضوري ضروري است. من و نيما خسروي قبلا در آفريقاي جنوبي همديگر را ديده بوديم و شايد اگر اين آشنايي وجود نداشت، من دليلي براي سفر امروزم به ايران نداشتم.
*منبع: روزنامه جام جم
**گروه اطلاع رساني**9165**9131
تهران- ايرنا- روزنامه جام جم در صفحه دانش اهميت توسعه علمي و مراودات دانشمندان در سطوح بين‌المللي را در گفت و گو با ياشار اكرمي، نيما خسروي و مارتين كونز بررسي كرد.
