در آستانۀ 21 فوريه، روز جهاني «زبان مادري»، خبرنگار ايرنا به فرهنگستان زبان و ادب فارسي رفت تا درباره زبان هاي ايراني و تلاش هاي انجام شده براي حفظ و مطالعه گويش ها با مسئولان فرهنگستان گفت و گو كند.
در زير، چكيده اي از سخنان «جميله حسن زاده» معاون گروه زبان ها و گويش هاي ايراني فرهنگستان را مي خوانيد.
** موضع رسمي فرهنگستان زبان و ادب فارسي در قبال زبان ها و گويش هاي ايراني
رسالت فرهنگستان زبان و ادب فارسي به عنوان يك نهاد پژوهشي و سياست گذار، صيانت از زبان فارسي و گسترش آن است. رابطۀ زبان ها و گويش هاي ايراني با زبان فارسي نيز مانند رابطۀ اعضاي يك خانواده است. از اين رو، طبيعي و منطقي است كه فرهنگستان در راستاي نيل به هدف خود، برنامه اي هم براي مطالعه و پژوهش روي زبان ها و گويش هاي ايراني داشته باشد.
** اهميت حفظ زبان ها و گويش هاي ايراني
1- زبان به عنوان مهمترين وسيلۀ ارتباطي ميان انسانها، در واقع آينه تمام نماي فرهنگ يك جامعه است و همه جلوه هاي فرهنگي و قومي، در گونه هاي زباني تبلور مي يابد. متأسفانه با گسترش وسايل ارتباط جمعي در دنياي امروز و تبديل شدن آن به دهكدۀ جهاني، بسياري از زبانهاي جهان و نه فقط ايران، در معرض آسيب و خطر قرار گرفته اند. طي اين سالها زبانهاي محلي در مناطق مختلف ايران بيش از گذشته تحت تأثير زبان معيار يعني فارسي قرار گرفته اند و كمتر جوانان و كوچكترها به صحبت به زبان محلي خود تمايل نشان مي دهند. فقط سالخوردگان هستند كه حافظ اين گنجينه پرارزشند و با رفتن آنها، زبان و در نتيجه فرهنگ آن جامعه نيز خاموش مي شود و از بين مي رود. البته اين امر تا حدودي اجتناب ناپذير است و ما تا حدي مي توانيم اين روند را كند كنيم. مثلا با فرهنگ سازي و آموزش گويش ها در مناطق خودشان مي توان اين كار را كرد. اما قطعا مي توان با ضبط و ثبت دقيق داده هاي زباني، آنها را به صورت بانك اطلاعاتي براي پژوهشگران آينده حفظ كرد.
2- مطالعۀ گونه هاي زباني در ايران به ما در بررسي جهاني هاي زبان (Language Universals) كمك فراوان مي كند. همچنين طبقه بندي و كشف رابطه ميان اين گونه هاي زباني در ارزيابي نظريه هاي زباني مفيد است.
3- از طريق گردآوري و حفظ گويش ها مي توان واژه هاي نادر را كه در متون كهن ادب فارسي به كار رفته است بازشناسي كرد.
4- مطالعۀ گونه هاي زباني به شناخت فرهنگ، باورها و اعتقادات اقوام كمك بسزايي مي كند.
5- همان طور كه يكي از بندهاي اصول و ضوابط واژه گزيني در فرهنگستان به آن اشاره مي كند، در مواقع لزوم مي توان از واژه هاي گويشي در معادل يابي براي واژه هاي بيگانه بهره جست. يعني ما مي توانيم از واژگان موجود در زبان ها و گويش هاي ايراني براي غني تر كردن زبان فارسي هم استفاده كنيم.
** تفاوت ميان زبان، گويش، لهجه، گونه
«لهجه» به تفاوت هاي آوايي زبان اشاره دارد. وقتي دو نفر با هم سخن مي گويند و تنها «تفاوت هاي آوايي» در گفتار آنها وجود دارد، آن دو بخوبي صحبت هاي يكديگر را متوجه مي شوند. مثلا فارسيِ تهراني و اصفهاني لهجه هاي مختلف از زبان فارسي هستند.
وقتي تفاوت در گفتار دو گويشور، فراتر از تفاوت هاي آوايي باشد، اما كمابيش بتوانند با يكديگر ارتباط برقرار كنند و سخن يكديگر را دريابند، آن دو نفر به دو گويش از يك زبان سخن مي گويند. در گويش ها، ما معمولا با تفاوت هايي در واژگان مواجه مي شويم؛ هرچند ممكن است تفاوت هايي در دستور دو گويش نيز وجود داشته باشد. به عنوان مثال، به گويش هاي مازندراني و گيلاني مي توانيم اشاره كنيم كه بسياري از گويشورانِ آن، كمابيش سخن يكديگر را درك مي كنند.
اما وقتي تفاوت آنقدر زياد است كه گويشوران سخنان يكديگر را درك نمي كنند، آن وقت ما با دو «زبان» مختلف مواجه هستيم. براي مثال، زبان فارسي و زبان سنگسري در استان سمنان، دو زبان متفاوت هستند، اگرچه هر دو جزء زبان هاي ايراني اند و به يك خانوادۀ زباني تعلق دارند.
«گونه» اصطلاحي خنثي است كه به جاي هريك از اين اصطلاح ها مي توانيم به كار ببريم.
** برنامه هاي فرهنگستان براي بررسي زبانها و گويش هاي ايراني
به دليل اهميت اين موضوع از همان آغاز تأسيس فرهنگستان، تشكيل دو گروه پژوهشي زبانهاي ايراني و گويش شناسي در شوراي فرهنگستان به تصويب رسيد و اين دوگروه در سال 1370 رسما فعاليت خود را آغاز كردند. در سال 1389 اين دو گروه در هم ادغام شد و گروه واحدي با نام زبانها و گويش هاي ايراني تشكيل شد. در حال حاضر، اين گروه دو طرح اصلي را در دستور كار خود دارد: «گنجينه گويش هاي ايراني» و «واژه نامۀ موضوعي زبان هاي باستاني ايران». تاكنون دو دفتر از واژه نامه موضوعي زبان هاي باستاني ايران منتشر شده كه هر يك دو موضوع را در بر مي گيرد و دفتر سوم نيز مراحل پاياني خود را مي گذراند. قرار است در پايان، اين واژه نامه دستكم 14 موضوع را شامل شود.
فرهنگستان براي تدوين گنجينه گويش هاي ايراني در سال 1390 فراخواني را از طريق وبگاه خود منتشر كرد و از علاقه مندان خواست تا با گردآوري گويش هاي محلي در تدوين اين مجموعه با فرهنگستان همكاري كنند. براي اجراي اين برنامه، راهنما و پرسش نامه اي فراهم آمد و بر روي وبگاه فرهنگستان قرار گرفت. لازم است در اينجا توضيح دهم كه اين پرسشنامه بر اساس الگوي كار آقاي عبدالنبي سلامي، البته با اعمال كمي تغييرات بر روي آن، تهيه شد. آقاي سلامي تا كنون هفت دفتر كه هر يك 9 گويش از استان فارس را شامل مي شود منتشر كرده است و دفتر هشتم نيز در مرحلۀ پاياني است. از آن زمان تا به امروز علاقه مندان بسياري با گروه تماس گرفته اند و براي همكاري با اين طرح اعلام آمادگي كرده اند. اين افراد پس از اطلاع از روش كار و دريافت راهنمايي هاي لازم، فعاليت هاي ميداني خود را آغاز مي كنند و پس از ارائه نمونه كار و تأييد آن به تكميل پرسشنامه و درج داده هاي گويشي در آن مي پردازند. تاكنون گويش هاي زيادي يا به صورت منفرد يا به صورت مجموعه گردآوري و به گروه ارسال شده است.
از ديگر كارهاي منتشر شده در فرهنگستان مي توان دو دفتر از گويش هاي استان اصفهان (جمعاً 15 گويش)، دو دفتر از گويش هاي استان مازندران (جمعاً 16گويش) و 9 گويش تاتي خلخال را نام برد. 9 گويش استان كرمانشاه نيز زير چاپ است. ساير كارهاي تأييد شده نيز به تدريج آمادۀ چاپ خواهند شد.
فعاليت ديگر گروه، انتشار ويژه نامه تخصصي زبان ها و گويش هاي ايراني است كه تاكنون چهار شماره از آن منتشر شده و شماره پنجم در حال آماده سازي است.
فراهنگ**9163 ** 1569
تهران - ايرنا - معاون گروه زبان ها و گويش هاي ايراني در فرهنگستان زبان و ادب فارسي، با تاكيد بر اهميت حفظ زبان ها، از گويش پژوهان خواست تا براي ثبت و مطالعه روي گويش هاي ايراني با اين فرهنگستان همكاري كنند.
