گویش «خورزوکی»، میراث در معرض خطر انقراض + فیلم

به گزارش ایرنا، شهر خورزوق با پیشینه‌ای غنی از تاریخ و فرهنگ، یکی از مناطق ارزشمند تاریخی استان اصفهان محسوب می‌شود که به «سرزمین آفتاب» نیز شهرت دارد.

این شهر گویشی خاص و منحصر به فرد به نام «خورزوکی» دارد که همچون شناسنامه‌ای زنده از هویت مردم منطقه، در کنار دیگر گویش‌های فاخر اصفهان، عمق و تنوع فرهنگی این استان را نشان می‌دهد، با این حال معلوم نیست که امروز چند نفر دیگر در این شهر هنوز به گویش محلی خود تکلم می‌کنند اما هرچه هست، گویش موردنظر بخشی از تاریخ و باورهای مردم دیار خورزوق را روایت می‌کند و تصور انقراضش، زبان‌شناسان را نگرانه کرده است.

فراموشی گویش‌ خورزوکی؛ تهدیدی برای هویت فرهنگی منطقه

یک نویسنده و زبان‌شناس که سال‌ها در باره گویش خورزوکی تحقیق کرده است در گفت وگو با خبرنگار ایرنا با ابراز نگرانی از کمبود منابع مکتوب و پژوهش‌های تخصصی در این زمینه گفت: بخش زیادی از این میراث زبانی بدلیل درگذشت گویشوران قدیمی از بین رفته و یافتن افراد مُسن که حافظه قوی برای انتقال آن داشته باشند، دشوار است.

یدالله میرزایی افزود: از نظر زبان شناسی برای حفظ گویش‌ها نیاز است که شخص حتی از آبادی و ولایت خود بیرون نرفته باشد و برای ماندگاری گویش خورزوکی هم نیاز به افراد بومی‌ داریم که بی‌تأثیر از زبان معیار و فارسی رسمی، همچنان گویش کهن منطقه را بدرستی حفظ کرده باشند اما یافتن چنین افرادی بویژه با حافظه‌ قوی، دشوار است.

ویژگی‌های زبانی گویش خورزوکی

میرزایی با اشاره به ویژگی‌های زبانی گویش خورزوکی گفت: این گویش متمایز از فارسی معیار است، واج‌هایی مانند «د» و «ذ» که در فارسی معیار از بین رفته‌اند، در این گویش هنوز زنده‌اند همچنین، نشانه‌های معرفه خاصی در این گویش وجود دارد که در فارسی دیده نمی‌شود.

«واج» کوچکترین واحد زبانی در فارسی است که می‌تواند باعث تفاوت معنای یک کلمه با کلمه دیگر شود برای مثال واج «د» در واژه «دست» می‌تواند به «پ» تبدیل شود و واژه «پست» را بسازد، باید دانست که حرف با واج متفاوت است زیرا امروزه زبان‌شناسان، حرف را تنها شکل نوشتاری واج‌ها می‌دانند؛ در حالی‌ که واج شکل آوایی حرف است.

میرزایی، حفظ گویش‌ها را به تقویت شاخه‌های یک درخت تنومند تشبیه کرد و گفت: اگر گویشی از بین برود، مانند این است که شاخه‌ای از درخت زبان فارسی بریده شده است.

این زبان‌شناس اصفهانی افزود: گویش‌ها برخلاف لهجه‌ها، گونه‌ای از زبان و به نوعی بخشی از فرهنگ ماست و برای شناخت مردم، تاریخ، باورها و دین‌ها و آیین‌ها و رسم و رسوم و آیین‌هایشان نیاز است تا زبان و گویش آن منطقه شناخته و حفظ و نگهداری شود.

«گویش» تمام جنبه‌های یک زبان مانند دستور زبان، تلفظ و نگارش را دربرمی‌گیرد ولی «لهجه» بیشتر بر جنبه تلفظ تمرکز دارد.

وی تاکید کرد: گویش‌ها علاوه براینکه بخشی از فرهنگ محسوب می‌شوند، گنجینه‌ای از واژگان قدیمی و ریشه‌های زبان فارسی را در خود حفظ کرده‌اند.

میرزایی همچنین تدوین کتاب‌ها و منابع آموزشی در باره گویش خورزوکی را ضروری دانست و از انتشار مجموعه‌ای پنج جلدی در باره آن خبر داد و گفت: این مجموعه شامل تاریخ، ساختار دستوری و فرهنگ واژگان خورزوکی است که تالیف آن می‌تواند به حفظ و انتقال این میراث ارزشمند به نسل‌های آینده کمک کند.

اصفهان، بهشت گویش‌های روی زمین

نویسنده کتاب «دانشنامه بزرگ روستایی کشور» با اشاره به تنوع چشمگیر زبان در این استان ادامه داد: اصفهان بدلیل تنوع قومی، زبانی و دینی فراوان به «نصف جهان» مشهور است زیرا در این استان اقوام مختلفی مانند لُرها، تُرک‌ها، عرب‌ها، ارمنی‌ها و گُرجی‌ها زندگی می‌کنند.

میرزایی افزود: در میان ترک‌ها نیز شاخه‌هایی همچون خلج و افشاری دیده می‌شود، از نظر دینی هم، پیروان ادیان و مذاهب مختلف همچون یهودیت، مسیحیت، زرتشتی، اسلام (شیعه و سنی) در کنار هم زندگی می‌کنند.

وی گفت: زبان‌هایی مانند ارمنی، گُرجی، عربی، تُرکی و گویش‌های متنوع محلی در این استان وجود دارد به همین دلیل، زبان‌شناسان، اصفهان را «بهشت روی زمین» می‌دانند، چرا که بیشترین تنوع گویشی جهان در این منطقه یافت می‌شود.

وی تصریح کرد: در شمال غرب استان مناطقی مانند خوانسار و روستاهای اطرافش، گلپایگان و روستای وانشان، در شمال، میمه و روستاهایی مانند ویو، ازان و وزوان) گویش‌های متنوعی دارند، در منطقه کاشان نیز گویش‌هایی ناب مانند ابوزیدآبادی به چشم می‌خورد، در شرق استان شامل نطنز و آبادی‌های اطراف، اردستان، نایین، جرقویه و گز و بُرخوار نیز اهالی از گویش‌های غنی دیگری برخوردارند.

میرزایی گفت: با وجود این تنوع، بسیاری از این گویش‌ها در معرض فراموشی است، تنها در مناطقی مانند گز و خوانسار، مردم همچنان با افتخار به گویش محلی خود سخن می‌گویند اما در سایر مناطق، جوانان تمایل دارند به فارسی صحبت کنند و گویش‌های محلی‌شان را به فرزندان خود نیز نیاموزند که این امر باعث شده است بسیاری از گویش‌ها و حتی زبان‌ها در حال نابودی باشند؛ روندی که زبان‌شناسان از آن بعنوان «مرگ زبان‌ها» یاد می‌کنند.

چالش‌ها و راهکارهای ماندگاری گویش خورزوکی

کارشناس ثبت آثار ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان نیز معتقد است که عوامل متعددی به فراموشی گویش خورزوکی دامن زده است.

حجت‌الله ذکاوتمند گفت: احساس عقب‌ماندگی و به اصطلاح دهاتی بودن در نسل جدید ناشی از ناآگاهی از ارزش‌های فرهنگی- تاریخی این گویش، موجب شده است تا والدین نیز کودکانشان را به استفاده از این گویش تشویق نکنند.
وی اضافه کرد: ناآگاهی خانواده‌ها و مدیران مدارس از قوانین حامی گویش‌های محلی و برگزار نکردن کلاس‌های آموزشی، از دلایل مهم کاهش استفاده از گویش خورزوکی است.

ذکاوتمند خاطرنشان: قانون اساسی جمهوری اسلامی به ترویج گویش‌های محلی تأکید دارد، اما در عمل کلاس‌های آموزشی در شهر خورزوق برگزار نمی‌شود و مدیران و معلمان نیز با این قوانین آشنا نیستند.
وی ادامه داد: گسترش شهرک‌های مهاجرپذیر در اطراف خورزوق، تعامل کمتر بومیان با یکدیگر و استفاده بیشتر از زبان معیار را به همراه داشته است و این امر، گویش خورزوکی را در میان نسل جدید به حاشیه رانده است.
وی با اشاره به حمایت نکردن از شاعران و نویسندگان محلی که می‌توانند با سرودن اشعار خورزوکی به حفظ این گویش کمک کنند، گفت: نبود نمایش‌های هنری و جشنواره‌هایی به زبان خورزوکی از دیگر دلایل فراموشی این گویش است.

وی گفت: توسعه گردشگری می‌تواند یکی از راه‌های حفظ و معرفی گویش خورزوکی باشد و برگزاری جشنواره‌های بومی و محلی، جذب گردشگران داخلی و خارجی، و ایجاد همایش‌های علمی و فرهنگی مرتبط با این گویش نیز نقش مؤثری در حفظ آن دارد.

به گزارش ایرنا، گویش خورزوکی همچون بسیاری از گویش‌های محلی اصفهان، در خطر نابودی است و کارشناسان و پژوهشگران جهان معتقدند: یکسان سازی فرهنگی هرچند به نفع ماندگاری برخی زبان‌های خارجی شده، اما انقراض برخی زبان‌ها و گویش‌های مادری در بسیاری از نقاط جهان را بدنبال داشته است.

گویش خورزوکی نه‌تنها میراثی زبانی بلکه نمادی از هویت فرهنگی مردم خورزوق است که لازم است با افزایش آگاهی، تقویت پژوهش‌ها و ایجاد بستر مناسب برای آموزش و استفاده از این گویش، از این گنجینه فرهنگی در برابر خطر فراموشی محافظت کنیم.

شهر خورزوق با پیشینه فرهنگی و تاریخی غنی در ۱۰ کیلومتری اصفهان یکی از مناطق قدیمی استان است که بدلیل وجود کارگاه‌های هنر قلمکاری روی پارچه به «پایتخت هنر قلمکاری ایران» نیز معروف است.