سابقه كهن این خطه تا جایی است كه شهر گناباد بر اساس شاهنامه فردوسی عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری بوده است.
گناباد در زمان هخامنشیان مسكونی بوده و چون در مسیر راه زابل و مكران و فارس به تركستان و بر سر راه غرب ایران به هرات واقع بوده مورد توجه سلاطین آن دوره باستانی قرار داشته است.
پیش از اسلام این خطه گذرگاه درونی فلات ایران و بخشهای خاوری آن و محل برخورد لشگریان ایران و توران بوده است. گناباد درسال 31 هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
گناباد در دوره تیموریان نیز اهمیت داشت و حاكمان ایالت قهستان در آن ساكن بودند. در همین دوره است كه دومین مسجد دو ایوانی این ناحیه ساخته شد.
گناباد در اوایل حكومت صفوی مدتها محل نبرد بین ایران و ازبكان بود، با این حال در این دوران مورد توجه بود و گسترش یافت. بناهایی چون امام زاده سلطان محمد عابد(ع)، كاخك، مسجد جامع گناباد، آب انبار و كاروانسراهای شاه عباسی آثاری از همین دوره هستند.
درباره علت نامگذاری گناباد نیز برخی آن را در اصل گون آباد مركب از گون(در تركی به معنای خورشید) و آباد دانسته و نام را وسیله ای برای انتساب محل به خورشید قلمداد كرده اند. بعضی نیز آن را گیوآباد دانسته بر این باورند كه گیو پسر گناباد را بنا كرده است. گناباد را در گذشته جویمند نیز می گفته اند.
هم اینك این شهر250 اثر تاریخی و معنوی دارد كه 142 مورد آن به ثبت آثار ملی رسیده و از این تعداد 60 اثر تاریخی با سابقه چند هزار ساله بیانگر غنای فرهنگی و تاریخی این خطه از ایران است.
هزار و 117 رشته قنات و نیز قنات شگفت‌انگیز قصبه به عنوان شاهكار بشری و نمادی از سختكوشی مردم كویر برای دست یافتن به مایه حیات در این خطه از در دوران هخامنشی به یادگار مانده و به عنوان تنها اثر خراسان رضوی در حال طی مراحل ثبت جهانی در یونسكو است.
در خصوص زمان حفر این قنات داستان معروف 'دوازده رخ' در شاهنامه فردوسی آن را به كیخسرو نسبت می دهد.
با این حال مورخان بنیاد قنات قصبه را به دوره هخامنشی یعنی 2500سال قبل دانسته اند. بر اساس بررسیهای میدانی طول رشته‌های هشتگانه قنات قصبه 33هزار و 133 متر و عمق مادرچاه آن 300متر است.
قنات قصبه با 500حلقه چاه، مادرچاه به عمق 300متر، 32كیلومتر طول و افزون بر 73میلیون مترمعكب حجم خاكبرداری هنوز بعد از تحمل چندین زلزله و تداوم خشكسالی هم‌اینك 150لیتر در ثانیه آب به مزارع كشاورزان سنتی و خرده‌مالك جاری می‌كند.
قلعه دختر شوراب، قبر پیران ویسه و پشن و آتشكده‌ای از دوران هخامنشیان در روستای گیسور، آرامگاه عرفای مشهوری مانند سلطانعلی شاه و صالح علیشاه از دیگر نقاط دیدنی و تاریخی گناباد محسوب می شود.
تپه های اروك، حصار عمرانی، برج اروك، قلعه قدیمی و هشتی و سردر قدیمی روستای گیسور، قلعه های فرود، زیبد، شهرباستانی، خرابه های شهر عوز، مساجد روستای قوژد و رباط عمرانی هم از جاذبه های تاریخی گناباد مربوط به دوران پیش از اسلام یعنی دوره پارتیان، ساسانیان و هخامنشیان به شمار می روند.
از این میان وجود دو محوطه وسیع باستانی اروك و حصار به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است.
مسجدجامع گناباد هم یكی دیگر از شاهكارهای مذهبی در خراسان رضوی و از بناهای دو ایوانی است كه در سال 609هجری قمری ساخته شده و از امتیازات مهم آن وجود كتیبه‌های كوفی و آجركاریهای زیبایی می‌باشد كه بر اطراف ایوان قبله آن نقش بسته است.
بر اساس آثار و شواهد موجود ساختمان كنونی مسجدجامع گناباد دارای الحاقاتی می‌باشد كه در دوران ایلخانی ایجاد شده است.
امامزاده محمدعابد، یخدان كوثر، قلعه عمرانی و قلعه دختر نیز زمینه بسیار مناسبی برای ایجاد شهر گردشگری در این منطقه است و در صورتی كه طرح جامع گردشگری برای قنات قصبه انجام شود قابلیت جذب گردشگران خارجی را نیز دارد.
مسجد كاخك، مدرسه نجومیه، آب انبار و حسینه گناباد، مسجدجامع قوژد، مسجد حاج عبدالله نوقاب، آسیابهای آبی كاخك و سنو، كاروانسراهای فخرآباد و زین‌آباد همه و همه نشانگر تعبد و سختكوشی مردم دیار عشق، عطش و عرفان است.
بافت تاریخی روستای ریاب، مقبره جعتین روستای گیسور، یخدان كوثر بیدخت، قلعه عمرانی و شوراب و مسجد مزار به ترتیب به دوران خوارزمشاهیان، سلجوقیان، صفویان، ساسانیان و قبل از اسلام برمی‌گردد كه تداعی كننده تمدن دیر قدمت این منطقه است.
وجود منطقه گردشگری و ییلاقی كاخك، مجموعه آبشار و آسیابهای آبی و خانه فنجان (محل تقسیم آب قنات) كه دارای جاذبه‌های تاریخی فراوانی است و روستاهای سنو و زیبد كه از محلهای تاریخی و به روایتی محل جنگهای دوران اساطیری بوده و از طرفی كاروانسراهای بجستان كه گرد و غبار خستگی را از زایران امام رضا(ع) می‌زدودند از دیگر مكانهای دیدنی گناباد هستند.
مرقد علامه محمدتقی بهلول در ورودی شهر گناباد به عنوان مظهر مبارزه با كشف حجاب رضاخانی و یكی از شگفتیهای روزگار در بعد عرفان نیز از دیگر مكانهایی است كه هم از منظر دینی و تاریخی می تواند برای مسافران دارای جاذبه باشد.
همچنین موزه‌های آب، مردمشناسی و باستانشناسی و همه اماكن تاریخی این شهر در ایام نوروز دایر و پذیرای مسافران نوروزی خواهد بود.
مركز شهرستان 81 هزار نفری گناباد در فاصله 287 كیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
2095/1858
گناباد- ایرنا- شهرستان گناباد واقع در جنوب خراسان رضوی با قدمتی كهن و آثار تاریخی گردشگری متعدد مقصدی مناسب برای سفر گردشگران نوروزی است.
