قره باغ، منطقه ای مورد كشمكش، نه جنگ و نه صلح

خبرگزاری ها پس از مدتها آتش بس قره باغ كوهستانی، روز شنبه هفته جاری این خبر را مخابره كردند: «نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ بر روی یكدیگر آتش گشودند.»
قره‌باغ حتی قبل از فروپاشی شوروی نیز در وضعیت نه جنگ و نه صلح بسر می برد، اما شرایط منطقه نشان می داد كه برای اختلاف‌افكنی بین دو كشور تازه به استقلال رسیده جمهوری آذربایجان و ارمنستان داوطلب خوبی است.
برخی از كارشناسان نیز پیش از آغاز درگیری در این منطقه هشدار داده بودند كه این ناحیه گره كوری را در قفقاز جنوبی ایجاد كرده است و هر لحظه از آن بوی باروت به مشام می رسد.

* پیشینه درگیری در قره باغ
درگیری بر سر قره باغ سابقه طولانی و تاریخی دارد، ولی درگیرهای معاصر در قره باغ از ابتدای سال 1990 میلادی و همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق میان جمهوری های تازه استقلال یافته جمهوری آذربایجان و ارمنستان آغاز و در سال 1994 پس از كشته شدن 30 هزار نفر از دو طرف متوقف شد.
با اینكه آتش بس شكننده سال 1994 بارها نقض از سوی دو طرف شد، اما درگیری اخیر شدیدترین برخورد نظامی دو كشور از آن زمان تا كنون است.

*سابقه تاریخی مناقشه قره باغ
تقسیم‌بندی مرزی بین كشورهای به جا مانده از شوروی پس از فروپاشی، مشكلات زیادی را برای ساكن این مناطق به ویژه ساكنان آسیای مركزی و قفقاز كه همواره سرگردان بین قدرت های غالب دست به دست می شدند، تحمیل كرد.
با نیم نگاهی به رویدادهای200 سال گذشته به سادگی می توان دریافت كه بخش های اصلی قفقاز جنوبی و همچنین داغستان تا دوره قاجاریه جزو خاك ایران بود، اما در زمان فتحعلی‌شاه طی جنگهای ایران و روس از ایران جدا شد و به روسیه تزاری پیوست، سپس نصیب شوروی شد و بعد از آن نیز به اسقلال رسید.
در واقع این میراث از تزارها به حكومت شوراها غلطید و پس از آن نیز كه منطقه استقلال خود را به دست آورد با مشكلات سرزمینی و قومیتی شدید مواجه شد كه امروز گریبان بسیاری از آنها را گرفته است.
جدال سرزمینی جمهوری آذربایجان و ارمنستان تنها یك نمونه از آنها است. این دست به دست شدن سرزمینی در قفقاز باعث شده تا قومیت های فراوانی در آن پرورش پیدا كنند. اگر كل قفقاز شمالی و جنوبی را در نظر بگیریم قومیت های فراوانی همچون «آذری، ارمنی»، گرجی، روسی، كردی، تالشی، آبخازی، لزگی، چركسی، مغولی، اوستی، تركی، یونانی، تاتی، تاتاری، آواری، چچنی، اینگوشی، كاباردینو، بالكاریا، تبرسانی و چند مورد كوچك دیگر را می توان در آن دید كه اگر خطوط مرزها كمی این سو و آن سو شود درگیری های قومیتی و ملی را به بار خواهد آورد.
آنچه كه امروز بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان وجود دارد، به ویژه تهدیدات نظامی اخیر، برآمده از همین اختلافات مرزی و قومیتی است كه از تقسیمات مرزی دوره شوروی ایجاد شده و دو همسایه همجوار را به دو دشمن خونی تبدیل كرده است.

*تغییر تركیب جمعیتی و مرزهای مصنوعی
بر اساس تقسیمات اداری زمان شوروی، قره‌باغ بخشی از جمهوری آذربایجان شمرده شد. در صورتی كه در این منطقه ی 270 كیلومتری اكثریت جمعیت با ارامنه بود. البته سیاست آذری زدایی در این منطقه از دوره حاكمیت كمونیست ها آغاز شد. چون قبل از جدایی قره‌باغ از ایران اكثر جمعیت آن را آذری ها تشكیل می دادند. به گونه ای كه در سال 1832 میلادی (تنها 4 سال پس از عهدنامه تركمنچای) 8/64 از مردم قره‌باغ آذربایجانی بودند.
اما سیاست روس ها برای اسكان ارامنه در این منطقه منجر به تغییر تركیب جمعیتی شد. به شكلی كه از جمعیت 192 هزار نفری قره‌باغ در سال 1988 میلادی 76 درصد ارامنه و تنها 23 درصد آذری بودند بقیه نیز تركیبی از روس ها و كردها بودند.
در زمان جنگ نیز كه از 1988 تا 1994 طول كشید همین تعداد اندك از مسلمانان آذربایجانی كه اكثریت آنها از شیعیان بودند آواره شده و به جمهوری آذربایجان گریختند.
در واقع از سال 1988 یعنی دوره ای كه زمزمه می شد شوروی در حال فروپاشی و تقسیم اراضی است و قرار است قره‌باغ را به آذربایجان الحاق كند، نیروهای ارمنی برای تصرف این زمین‌ها دست به اسلحه بردند و سه سال پس از فروپاشی رسمی اتحاد جماهیر شوروی با اعلام آتش بس آن را در اختیار گرفتند كه هنوز روح ملیت آذری در این باره زخمی است.
در این جنگ 6 ساله بیش از 30 هزار نفر كشته و حدود یك میلیون نفر آواره شدند.

* گره كور قفقاز جنوبی
ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال 1994 نتوانستند به نتیجه نهایی برسند به همین دلیل به یك آتش بس نیم بند اكتفا كردند. در این سال قره‌باغ از جمهوری آذربایجان جدا شد و در پی شناسایی بین المللی برآمد. اما هنوز هیچ كشوری به استثنای ارمنستان آن را به رسمیت نشناخته است.
قره‌باغ در سازمان ملل بخشی از خاك جمهوری آذربایجان محسوب می شود.
از این رو قره‌باغ به «گره كور باكو – ایروان» تبدیل شده كه به روابط این دو سایه افكنده است. هر از گاهی نیز سخنان تند هر یك از مقامات باعث می شود تا زخم كهنه سر باز كند. با این وجود هر دو كشور به دنبال راه حلی هستند تا قره‌باغ از وضعیت سرگردانی كنونی خارج شود به همین منظور دولتمردان آذری ارمنی بارها با یكدیگر مذاكره كرده اند كه همگی بی حاصل بوده است.
از این رو نمی توان چشم انداز روشنی برای آن متصور بود. حتی اعضای حاضر در جلسه نیز می دانستند برای وصل كردن دو موضوع نچسب دور هم جمع شده اند و تنها نمایشی از رفتارهای صلح جویانه را بازی می كنند.

*گروه مینسك سازمان امنیت و همكاری اروپا
مناقشه طولانی در قره باغ منجر به ورود برخی كشورها پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی و تشدید درگیری ها میان باكو و ایروان شد.
این مداخله پس از مدتی به تشكیل نهادی وابسته به سازمان امنیت و همكاری اروپا شد كه با هدف فعالیت برای میانجیگری جهت حل صلح آمیز مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر قره باغ كوهستانی قعالیت و موجودیت خود را اعلام كرد.
در اولین نشست وزیران امور خارجه سازمان امنیت و همكاری اروپا در هلسینكی در تاریخ ٢4 مارس ١٩٩٢ تشكیل كنفرانس در مینسك با هدف حل مناقشه پیش بینی شد.
قرار بود، كشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، بلاروس، چكوسلواكی(سابق)، فرانسه، آلمان، ایتالیا، روسیه، سوئد، تركیه و آمریكا در آن شركت كنند.
بر اثر تشدید برخی درگیری ها در قره باغ كنفرانس مینسك برگزار نشد و نام گروه مینسك كه با تداوم تلاشهای میانجیگری این دولتها تشكیل گردید، به خود گرفت. طی مصوب مورخ 5 الی 6 دسامبر ١٩٩4 نشست سازمان امنیت و همكاری اروپا در بوداپست سیستم ریاست مشترك گروه مینسك تأسیس شد.
بر اساس آن، ریاست آن بر عهده نه یك كشور، بلكه چند كشور در نظر گرفته شد. اولین رؤسای مشترك عبارت از روسیه و سوئیس، سپس روسیه و فنلاند بود.
از سال ١٩٩٧ كشورهای آمریكا، روسیه و فرانسه رؤسای مشترك گروه مینسك را بر عهده دارند.
دو فقره از پیشنهادات ارایه شده توسط گروه مینسك به طرفین در مورد حل مناقشه كه در مطبوعات رسمی مندرج گردید- شیوه های حل مجموع و مرحله ای از طرف ارمنستان و یك پیشنهاد از سوی جمهوری آذربایجان رد شد.
سومین پیشنهاد ارایه شده به جمهوری آذربایجان متكی بر اصل 'دولت عمومی' بود كه از سوی جمهوری آذربایجان پذیرفته نشد.
تلاشهای میانجیگری گروه مینسك به وسیله انجام دیدار و گفت وگوهای رؤسای مشترك با طرفین و تشكیل نشست رهبران دولت های ارمنستان و آذربایجان تداوم می یابد.

* نتیجه‌گیری
به نظر می رسد راه حل مشخصی دست كم در آینده نزدیك برای قره باغ قابل پیش بینی نیست. زیرا موضوع قره باغ برای جمهوری آذربایجان به نوعی یك «حیثیت سیاسی» و «ابروی ملی» تلقی شده كه كوتاهی درباره آن هر دولتی را در این جمهوری به بی ارادگی و ناتوانی در بازگشت خاك از دست رفته به وطن متهم می كند.
در طرف دیگر قره‌باغ برای ارامنه نیز این منطقه رنگ قومیتی گرفته است و ایروان هیچ علاقه ای برای از دست دادن این خاك ندارد، زیرا اگر چنین اتفاقی رخ بدهد قره‌باغ برای ارمنستان تبدیل به یك «عقده قومی - ملی» می شود.
گزارش از مرضیه فاتحی
خاورم**1579**1144