لاك پشت 'فراتی خوزستان'در وضعیت قرمز

انتشار خبری با عنوان 'سوپ لاك پشت فراتی، غذای چینی ها در هورالعظیم' در سال 91 برای نخستین بار همه را متوجه وضعیت ناگوار لاك پشت های در معرض انقراض خوزستان كرد.
تصاویر و ویدیوی تكه تكه شدن لاك پشت های كمیاب در آشپزخانه شركت های نفتی چینی در تالاب هورالعظیم، موجی از نگرانی را در بین دوستداران محیط زیست برانگیخت.
یك سال پس از آن، با تایید این خبر توسط مسئولان محیط زیست خوزستان، شركت ملی نفت ایران اعلام كرد: پیمانكار چینی میادین نفتی هورالعظیم جریمه و شكار لاك پشت ها متوقف شده است.
حالا اگر چه مسئولان می گویند گزارش جدیدی از لاك پشت هایی كه سوپ چینی ها می شوند در دست نیست اما زندگی این لاك پشت ها همچنان تهدید می شود.
تابستان پارسال بود كه اخباری از تلف شدن تعداد زیادی از لاك پشت های فراتی در جریان خودسوزی و خشكی تالاب هورالعظیم گزارش شد.
مدیر كل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست می گوید: پارسال در اطراف دایك مرزی در تالاب هورالعظیم فقط در یك نوبت پایش لاشه حدود 50 لاك پشت فراتی پیدا شده كه برای جمعیت این گونه بسیار خطرناك است.
اصغر مباركی كه حدود 20 سال درباره لاك پشت های فراتی تحقیق كرده وضعیت 'لاك پشت فراتی' در ایران و جهان را خاص و ویژه می داند زیرا این گونه تهدید شده و در معرض انقراض قرار دارد.
وی توضیح می دهد: لاك پشت فراتی تنها گونه از خانواده لاك پشت های لاك نرم (سه انگشتی) در ایران است و در كشور نیز جمعیت این گونه محدود به خوزستان است.
مباركی با بیان اینكه شكل گیری و پراكنش این گونه در دجله و فرات و تالاب های اطراف آن است می افزاید: اگر چه زیستگاه این گونه كشورهای ایران، تركیه، سوریه و عراق است اما عملا با وضعیت عراق و سوریه، می توان گفت تنها جمعیت باقیمانده از این گونه در ایران و تركیه است.
وی اضافه می كند: تالاب هورالعظیم و رودخانه های كرخه، دز، كارون، شاوور، بهمنشیر و جراحی محل زندگی این گونه است و با وجودی كه در گذشته جمعیت این گونه قبلا در تالاب شادگان خیلی خوب بوده اما اكنون بسیار وخیم است.
مباركی تغییر و تبدیل زیستگاه ها، تخریب زیستگاه ها، تخلیه انواع آلودگی به ویژه فاضلاب و زباله در رودخانه ها، تكه تكه شدن زیستگاه ها در اثر سدسازی و فعالیت های ماهیگیری را مهمترین تهدیدهای لاك پشت فراتی عنوان می كند.
وی با بیان اینكه رودخانه ها و تالاب های خوزستان وضعیت نامطلوبی دارند اظهار می كند: اگر چه امسال وضعیت منابع آبی بهتر شده اما به طور مثال تا پارسال رودخانه جراحی كاملا خشك بود و تالاب شادگان و هورالعظیم شرایط نامطلوبی داشتند.
این مقام مسئول می افزاید: سدها منجر به تكه تكه شدن زیستگاه ها و باعث قطع ارتباط بالادست و پایین دست رودخانه می شود در نتیجه جمعیت لاك پشت فراتی در برخی زیستگاه ها بسیار كم و احتمال تلف شدن افزایش می یابد و این مساله وضعیت این گونه را خیلی بغرنج كرده است.
وی فعالیت شركت های نفتی در هورالعظیم را از مهمترین تهدیدات لاك پشت فراتی در این تالاب می داند و ادامه می دهد: با جاده سازی های متعدد در هورالعظیم، سطح این تالاب همانند صفحه شطرنج شده است و با این جاده ها، هورالعظیم یكپارچگی زیستگاهی را از دست داده است به طوری كه در بعضی قسمت های هور آب به قدری بدبو است كه نمی توان تا نزدیك آن رفت و حیوانات مجبور به ترك آنجا می شود.
مباركی با اشاره به شكار لاك پشت فراتی توسط پیمانكاران چینی نفت، می گوید: آخرین خبر مربوط به چند سال پیش بود و به نظر می آید كه بعد از پیگیری اداره كل محیط زیست وضع كنترل شده است؛ البته باید توجه داشت كه شكار لاك پشت توسط بومی ها انجام شده و به چینی ها تحویل داده می شد.
وی تاكید می كند: همه این شرایط باعث می شود كه لاك پشت فراتی به گونه خاصی تبدیل شود كه عوامل تهدیدكننده مهم و تاثیرگذار و قوی دارد.

*لاك پشت های ترسو و گرما دوست
'لاك پشت فراتی' ترسو و محتاط است و به علت مخفی كاری عملا دیدن آن بسیار دشوار است و تا كنون هیچكس لانه آن را ندیده است. روزها طول می كشد تا بتوان یك نمونه از آن را مشاهده كرد. روی آب، آفتاب می گیرد و یا خود را در گل و خاك اطراف رودخانه فرو می برد به همین دلیل سرشماری این گونه عملا ممكن نیست.
این لاك پشت گرما دوست و وابسته به آب شیرین است. گردن بلند، او را برای شكار ماهی كمك می كند و لاك نرمش او را شناور خوبی كرده است.
گونه بسیار گرما دوستی است و گردن بلندی دارد كه برای شكار ماهی به آن كمك می كند. عمده رژیم غذایی آن ماهی است اما گوشت هم می خورد و دیده شده كه به طعمه های شكارچیان مثل گنجشك ها حمله می كند. در مواردی نیز تغذیه گیاهی داشته است.
لاك پشت فراتی در فروردین و فصل بهار تخم گذاری می كند اما زمان بازشدن تخم ها دقیقا مشخص نیست.
اینها را مباركی می گوید و می افزاید: هر گونه از نظر اكولوژیكی و كاركردی ارزش های خاص خود را دارد، این لاك پشت نیز می تواند گونه های مهاجم و نامرغوب را كنترل كند و با خوردن لاشه ماهی ها، مانع آلودگی آب ها شود علاوه بر این ارزش زیباشناختی خیلی خوبی هم دارد زیرا یك گونه تیپیك جذاب است.
مدیر كل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست تاكید می كند: مهمتر از همه اینها ارزش علمی فوق العاده این گونه به عنوان یكی از گونه های منحصربفرد است.
وی با بیان اینكه حفاظت این گونه باید به صورت غیرمستقیم انجام شود می گوید: این گونه را نمی توان به جایی برد و پرورش داد اما اگر آسیب های این گونه را كاهش دهیم و شرایط زیست آن بهبود یابد، جمعیت آن قابلیت بازسازی و افزایش را دارد.
مباركی می افزاید: هم اكنون فاضلاب اكثر شهرهای خوزستان به رودخانه تخلیه می شود و زباله نیز رودها را آلوده كرده است.
وی تصریح می كند: هر گونه دیواره ای برای این لاك پشت عامل تهدیدكننده است و دایك مرزی در هورالعظیم نیز از این جمله است بنابراین مسیرهای گذر باید برای عبور لاك پشت در آنها تعبیه شود.

*لاك پشت فراتی روی سفال های شوش
مباركی تاكید می كند: لاك پشت فراتی یكی از مهمترین گونه های جانوری خوزستان است؛ همانگونه كه گوزن زرد و آهو و پرندگان اهمیت ویژه ای دارند، این گونه نیز توجه خاصی می طلبد كه این كار فقط وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست نیست و كل ساختار مدیریت استان باید به آن توجه كرده و همه باید در بهبود شرایط همكاری كنند.
وی لاك پشت فراتی را یك اثر تاریخ طبیعی توصیف می كند و می گوید: نقاشی های روی سفال های شوش تصویر لاك پشت فراتی دیده می شود و ریشه تاریخی هم دارد ولی این گونه مورد كم لطفی قرار گرفته است.
وی با تاكید بر حفاظت از این گونه باارزش می گوید: برنامه حفاظت از این گونه و الگوی اولیه آن در كنار طرح حفاظت از تالاب ها تدوین شده است اما به دلیل كمبود اعتبار هنوز اجرایی نشده است.

*كمیته گونه های روبه انقراض
سوم خرداد (23 ماه می) به عنوان 'روز جهانی لاك پشت' نامگذاری شده است. این روز از سال 2000 برای توجه و افزایش دانش عموم جامعه درباره لاك پشتها و كمك به حفظ گونه آنهاست.
پنج گونه لاك پشت در آب های خلیج فارس و دریای عمان زیست می كنند كه شدیدا در معرض خطر انقراض هستند.
لاك پشت فُراتی (Rafetus euphraticus) گونه ای لاك پشت نرم‌لاك از خانواده لاك پشت های سه‌ انگشتی است كه با وجود خطر بالای انقراض و كاهش جمعیت در فهرست گونه های مورد حمایت قرار ندارد. این لاك پشت در حال حاضر در فهرست سرخ اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در رده در معرض خطر انقراض است.
معاون محیط طبیعی اداره كل حفاظت محیط زیست خوزستان می گوید: كمیته حمایت از گونه های در خطر انقراض و حمایت شده برای نخستین بار در استان تشكیل شده كه یكی از زیرمجموعه های آن كمیته تخصصی حفاظت از لاك پشت فراتی است.
سیدعادل مولا می افزاید: اولین كار این كمیته تهیه بانك اطلاعاتی از مطالعاتی است كه راجع به این گونه انجام شده و برنامه ریزی برای حفاظت از آن در مراحل بعدی انجام می شود.
وی مهمترین تهدیدكننده این گونه را كمبود منابع آبی و فعالیت های نفتی و سازه های مرتبط با آن در تالاب هورالعظیم می داند و اظهار می كند: تعداد زیادی از لاك پشت ها در زمان عبور از جاده های شركت نفت برای رسیدن به آب، زیر چرخ خودروها له می شوند و یا با دیوارهای سیمانی برخورد می كنند یا در سیم های خاردار گرفتار شده و تلف می شوند.

*سرانجام لاك پشت
'لاك پشت فراتی' علیرغم ارزش و شرایط بحرانی زیستی، هنوز مورد توجه مسئولان كشور قرار نگرفته است. اغلب خوزستانی ها نیز از این گونه اطلاع درستی ندارند. در یك كلام، لاك پشت فراتی تا كنون به صورت جدی در هیچ محفلی مطرح نشده است.
آیا می توان امیدوار بود كمیته حمایت از گونه های در معرض انقراض، لاك پشت فراتی را نجات دهد؟
7151/6064
گزارش از نادره وائلی زاده